Borelioza

Biorezonans a borelioza

Borelioza jest chorobą wieloukładową, atakującą różne tkanki i narządy człowieka. Wywołuje ją infekcja krętkami Borrelia burgdorferi, które zazwyczaj przenoszone są przez kleszcze. Choroba ta stanowi wyzwanie zarówno diagnostyczne, jak i terapeutyczne, a testy serologiczne często są trudne do interpretacji. Główne problemy diagnostyczne wynikają ze specyficznej strategii życiowej bakterii Borrelia, skomplikowanej odpowiedzi immunologicznej gospodarza oraz ograniczeń dostępnych metod diagnostycznych. W diagnostyce serologicznej należy uwzględnić wyjątkowy, niespotykany u innych bakterii polimorfizm i heterogenność antygenów, co skutkuje powstawaniem bardzo zróżnicowanych przeciwciał. W efekcie konstruowanie testów laboratoryjnych o wysokiej czułości, zdolnych wychwycić te przeciwciała przy jednoczesnym uniknięciu reakcji krzyżowych z innymi patogenami, jest niezwykle trudne [1].

Jednym z poważniejszych problemów terapeutycznych jest szybka penetracja ośrodkowego układu nerwowego przez krętki boreliozy już w początkowej fazie kolonizacji tkanek. Dodatkowym utrudnieniem jest zdolność bakterii do zakażenia niemal wszystkich tkanek oraz ukrywania się wewnątrz komórek, co zmniejsza efektywność odpowiedzi immunologicznej. Diagnostykę utrudnia również dobór materiału badawczego — najczęściej testy wykonuje się na surowicy krwi, jednak krętki Borrelia burgdorferi nie zawsze krążą we krwi. W postaci stawowej patogen wykrywa się w mazi stawowej, a w postaci neurologicznej – w płynie mózgowo-rdzeniowym.

Standardowe leczenie boreliozy polega na podawaniu antybiotyków doustnie lub dożylnie. Skuteczność terapii zależy przede wszystkim od szybkiego wdrożenia leczenia po zakażeniu oraz od prawidłowego stosowania leków przez pacjenta. Jednak stosowanie antybiotyków wiąże się z ryzykiem działań niepożądanych, takich jak grzybice, reakcje anafilaktyczne, biegunki, wymioty, zawroty głowy czy nadwrażliwość na światło. Dodatkowo, interakcje antybiotyków z innymi lekami lub żywnością mogą wpływać na przebieg leczenia.

Droga zakażenia boreliozą

Borelioza, zwana również chorobą z Lyme (łac. Borreliosis, morbus Lyme), jest zakaźną chorobą wieloukładową, wywoływaną przez bakterie Borrelia — gram-ujemne krętki. Głównym wektorem przenoszenia zakażenia są kleszcze z rodzaju Ixodes.

Pierwsze opisy boreliozy sięgają ponad 100 lat wstecz. W 1909 roku szwedzki dermatolog Arvid Afzelius zauważył związek pomiędzy pojawieniem się rumienia na skórze a ukąszeniem przez kleszcza [1]. Nazwa borelioza została wprowadzona dopiero w 1982 roku, gdy amerykański naukowiec Willi Burgdorfer wyizolował bakterie Borrelia burgdorferi [2]. Choroba została nazwana na cześć miejscowości Lyme w USA, gdzie w 1977 roku opisano przypadki boreliozy u młodzieży, charakteryzujące się zapaleniem stawów, początkowo nazywane artrozą z Lyme [3].

Istnieją jednak dowody, że kleszcze oraz krętki Borrelia występowały na Ziemi już setki milionów lat temu. Badania archeologiczne wskazują, że borelioza była obecna wśród plemion Indian Louisiana Tchefuncte między 500 p.n.e. a 300 n.e. [4]. Szacuje się również, że pierwotna bakteria Borrelia burgdorferi została przeniesiona z Ameryki do Europy po roku 1492 [5]. Objawy boreliozy, takie jak artroza czy zaburzenia neurologiczne i kardiologiczne, były znane od wieków, choć nie zawsze łączono je z tą infekcją.

Bakterie Borrelia burgdorferi sensu lato należą do rodziny krętków (Spirochetae). Komórki mają wydłużony, skręcony kształt (3–10 skrętów), o długości 4–20 μm. Ich podział jest powolny i trwa około 12–24 godzin [6], co utrudnia diagnozę — krętki można wykryć we krwi dopiero po około 6 tygodniach od zakażenia. Leczenie jest również skomplikowane, gdyż antybiotyki działają jedynie na bakterie aktywnie dzielące się. Krętki są trudne do hodowli in vitro, wymagają skomplikowanych i kosztownych warunków, a ich morfologia ulega łatwym deformacjom, co utrudnia badania [7].

W przeciwieństwie do innych bakterii, wici krętków Borrelia znajdują się tuż pod błoną wewnętrzną komórki, ułożone wzdłuż cylindra komórkowego. Te włókna osiowe, składające się z 7–11 peryplazmatycznych wici, mogą obracać się synchronicznie, co powoduje charakterystyczne ruchy bakterii [8].

1. Reiter M., Pecina M., Obwegeser A., et al., “Diagnosis and treatment of Lyme borreliosis”, Wien Klin Wochenschr, 2010;122(9-10):271-281.

2. Burgdorfer W., Barbour A.G., Hayes S.F., et al., “Lyme disease—a tick-borne spirochetosis?”, Science, 1982; 216(4552):1317-1319.

3. Steere A.C., “Lyme disease”, N Engl J Med, 2001;345(2):115-125.

4. Herwaldt B.L., “Archaeological evidence of Lyme disease”, Am J Trop Med Hyg, 1993;49(1):90-92.

5. Stanek G., Strle F., “Lyme borreliosis—from tick bite to diagnosis and treatment”, FEMS Immunol Med Microbiol, 2018;65(1):1-12.

6. Barbour A.G., “Isolation and cultivation of Lyme disease spirochetes”, Yale J Biol Med, 1984;57(4):567-572.

7. Rudenko N., Golovchenko M., Grubhoffer L., et al., “Borrelia burgdorferi sensu lato: taxonomy, diversity, genetics and pathogenesis”, Clin Microbiol Infect, 2011;17(4):464-470.

8. Wolgemuth C.W., “The flagellar motors of spirochetes”, Semin Cell Dev Biol, 2015;46:56-62.

Objawy boreliozy

Objawy boreliozy często są niespecyficzne i mogą być mylone z objawami innych chorób. Badania na zwierzętach wykazały[1], że już w ciągu kilku dni od zakażenia krętki Borrelia mogą przenikać głęboko do tkanek, ścięgien, mięśni, mózgu i serca. Bakterie te wydzielają toksyny, które zatruwają organizm i obniżają poziom składników odżywczych, podobnie jak inne bakterie Gram-ujemne. Z tego powodu objawy boreliozy bywają trudne do odróżnienia od symptomów innych schorzeń. Borelioza charakteryzuje się szerokim spektrum objawów, które mogą występować w różnych częściach ciała i różnić się intensywnością, co sprawia, że przebieg choroby nie zawsze jest typowy. Czasami pojawia się tylko jeden symptom, a czasami wiele – niezależnie od czasu trwania zakażenia.

Etapy rozwoju choroby

Można wyróżnić trzy główne etapy boreliozy:

Etap pierwszy
W pierwszym etapie choroby, trwającym do około miesiąca od ukąszenia przez kleszcza, mogą wystąpić charakterystyczne objawy, takie jak rumień (łac. erythrea) lub rumień wędrujący (erythrea migrans), który pojawia się jedynie u około 30% przypadków[2][3]. Innym objawem może być limfocytoma boreliozowa – guzowata zmiana przypominająca brodawkę wypełnioną krwią. Towarzyszyć temu mogą podwyższona temperatura, objawy grypopodobne, bóle mięśni i stawów, zapalenie spojówek, pokrzywka oraz powiększenie węzłów chłonnych. Objawy mogą ustępować i nawracać.

Etap drugi
Objawy w tym stadium pojawiają się zwykle kilka tygodni po zakażeniu. Krętki Borrelia atakują wtedy stawy, wątrobę, śledzionę, mózg, układ krążenia i nerwowy. Może dojść do zapalenia i sztywności stawów, szczególnie dużych, zapalenia opon mózgowych, paraliżu nerwu twarzowego (objaw Bella), zapalenia mięśnia sercowego czy bloku przedsionkowo-komorowego. Objawy te mogą utrzymywać się przez kilka miesięcy, mając charakter przewlekły lub nawracający[4].

Etap trzeci
Na tym etapie pojawiają się przewlekłe uszkodzenia układu nerwowego, w tym zapalenie mózgu i/lub rdzenia kręgowego. Pacjenci mogą doświadczać nerwobóli, spastyczności, niedowładów i paraliży. Może rozwinąć się krwotoczne zapalenie mózgu wraz z zapaleniem nerwu wzrokowego, prowadząc do pogorszenia lub utraty wzroku. Rzadziej pojawia się uszkodzenie narządu słuchu. Występują również zmiany zwyrodnieniowe w układzie ruchu, które mogą ujawnić się nawet kilka lat po zakażeniu, powodując trudności w diagnozie ze względu na podobieństwo do innych chorób.

Najczęstsze objawy boreliozy

Do najczęstszych objawów boreliozy należą[5]:

• zapalenie stawów i zmiany zwyrodnieniowe ze ścieraniem chrząstki,

• zanikowe zapalenie skóry,

• zapalenie mięśnia sercowego,

• paraliż i zaburzenia psychiczne (neuroborelioza),

• zespół chronicznego zmęczenia,

• psychoza.

W późnym stadium borelioza może wywoływać różnorodne komplikacje kliniczne, takie jak stwardnienie rozsiane, reumatoidalne zapalenie stawów, choroba Alzheimera, choroba Parkinsona, zespół jelita drażliwego, toczeń, sarkoidoza czy fibromialgia[6][7].

Tabela 1. Objawy kliniczne boreliozy

Źródła:

Biodoktor Anita Szczepaniak, Borelioza. Nieujawnione Dotąd Informacje, Wyd. 1, 2017, s. 31-35

[1] Buhner, s. 36
[2] D. Ingels, Borelioza. Jak się chronić, jak rozpoznawać i jak radzić sobie z objawami, Wydawnictwo Znak, Kraków 2019, s. 22-25
[3] R. Pawliczak, Borelioza praktyczne rozwiązanie dla lekarzy rodzinnych, pediatrów i internistów, Medical Education, Warszawa 2019, s. 26-27
[4] tamże, s. 28-29, 33-35
[5] W-D. Storl, Naturalne leczenie boreliozy, Purana, Wrocław 2012, s. 60-61
[6] M. Bortel Badura, konferencja „Borelioza – cicha epidemia”, Katowice, maj 2019
[7] Horowitz R. I., Borelioza i koinfekcje, co można zrobić by czuć się lepiej, Purana, Wrocław 2019, s. 95

Diagnostyka boreliozy

Boreliozę zwyczajowo dzieli się na trzy stadia rozwoju choroby: wczesne, wczesne rozpoznane oraz późne. Etap wczesny obejmuje okres od 1 dnia do 6 tygodni od zakażenia, wczesne rozpoznane trwa od 6 tygodni do 6 miesięcy, natomiast stadium późne rozciąga się od 6 miesięcy do kilku lat. Ten podział jest jednak bardzo uproszczony i nie odzwierciedla całej złożoności przebiegu choroby. Na podstawie badań uznaje się, że obecność przeciwciał klasy IgM wskazuje na wczesną boreliozę, podczas gdy przeciwciała IgG świadczą o przebytym zakażeniu. W praktyce jednak przeciwciała IgM mogą utrzymywać się przez wiele lat nawet po zakończonym leczeniu i ustąpieniu objawów[1][2].

W diagnostyce boreliozy wykorzystuje się testy serologiczne, badające obecność przeciwciał IgM i IgG, a także testy genetyczne wykrywające DNA bakterii.

Podstawowym badaniem jest test ELISA (enzyme-linked immunosorbent assay). Służy on do wykrywania przeciwciał, jednak nie rozróżnia ich klas i wymaga potwierdzenia wyniku dodatniego innym testem, najczęściej Western Blot. Materiałem badawczym jest surowica krwi lub płyn mózgowo-rdzeniowy. Wiarygodność ELISA jest stosunkowo niska, wynosząc około 30–40%. Wyniki mogą różnić się nawet przy wielokrotnym badaniu tej samej próbki. Co więcej, test może dawać fałszywie dodatnie wyniki, na przykład u osób zakażonych bakteriami pokrewnymi, jak krętki kiły. W przypadku boreliozy seronegatywnej, gdy układ immunologiczny nie wytwarza przeciwciał, test ELISA zawsze jest ujemny[3].

Kolejnym etapem diagnostycznym jest test Western Blot, który wykrywa przeciwciała zarówno klasy IgM, jak i IgG. Test ten jest jakościowy i charakteryzuje się wyższą wiarygodnością niż ELISA, sięgającą 50–70%. Test Western Blot wykorzystuje zestaw charakterystycznych fragmentów (tzw. prążków) białek krętków Borrelia, takich jak p41, p39, p58, p83/100, p53, p43, p30, p21, Ospl7, pl4. Pojawiają się one w organizmie w różnych momentach – od tygodni do lat po zakażeniu. Niestety, nie istnieje prążek całkowicie specyficzny dla krętków Borrelia, co oznacza, że test ten może również dawać wyniki fałszywie dodatnie w obecności innych patogenów. Dlatego ważne jest, aby badania wykonywać w doświadczonych laboratoriach specjalizujących się w diagnostyce chorób odkleszczowych.

Testy serologiczne należy wykonywać nie wcześniej niż po 4–6 tygodniach od zakażenia. W zależności od fazy choroby wyniki mogą się różnić, a faza wczesna zakażenia może trwać nawet kilka lat. Specjaliści rekomendują powtarzanie badań, ponieważ testy często dają wyniki fałszywie ujemne[4].

Inne metody diagnostyczne:

• LTT (Lymphocyte Transformation Test) – test wykrywający reakcję limfocytów T na antygen lub alergen, np. białko bakteryjne. Badanie przeprowadza się na krwi żylnej pacjenta, odseparowując limfocyty i monocyty. Wysoka reaktywność świadczy o aktywnej odpowiedzi układu immunologicznego. Test cechuje się bardzo wysoką czułością – potrafi wykryć jedną aktywną komórkę spośród stu tysięcy, z wiarygodnością wynoszącą 98%[5][6].

• LUAT (Lyme Urine Antigens Test) – wykrywa antygeny bakterii w moczu. Do badania konieczne jest wcześniejsze podanie antybiotyków, które mają na celu rozbicie cyst boreliozowych, aby uwolnić bakterie do detekcji[7].

• Test CD57 – oznacza liczbę limfocytów z markerem CD57, który jest wskaźnikiem odporności organizmu na Borrelię. Osoby z przewlekłą boreliozą i objawami neurologicznymi mają zwykle niższe wartości CD57 niż pacjenci z objawami mięśniowo-szkieletowymi[8].

• KKI (Krążące Kompleksy Immunologiczne) – badanie to „rozbija” kompleksy immunologiczne, uwalniając przeciwciała IgM i IgG, które można wykryć testami Western Blot lub ELISA. Stosuje się je jako uzupełnienie diagnostyki, zwłaszcza w przypadku późnej boreliozy. Wiarygodność testu KKI szacuje się na około 93%[9][10].

• PCR i PCR-RT (Reverse Transcription Polymerase Chain Reaction) – testy genetyczne wykrywające DNA bakterii przez wielokrotne cykle denaturacji i amplifikacji próbki. Można je wykonywać już bezpośrednio po ukąszeniu i służą także do monitorowania leczenia. Wiarygodność testów PCR oceniana jest na około 68%. Ograniczeniem jest fakt, że bakterie nie krążą swobodnie we krwi, lecz ukrywają się w tkankach, co utrudnia ich wykrycie[11][12][13][14].

Badania krwi pozwalają wykryć obecność bakterii Borrelia burgdorferi jedynie w około 30–50% przypadków. U ponad 70% zakażonych dochodzi do uszkodzenia materiału genetycznego, gdy bakterie niszczą wybrane chromosomy[15]. Układ odpornościowy rozpoznaje najpierw patogen, a następnie go atakuje. Czasem jednak dochodzi do ataku na własne komórki, co klasyfikuje się jako chorobę autoimmunologiczną. Jeżeli antygeny bakterii przypominają własne struktury organizmu, mogą powstawać przeciwciała przeciwko własnym tkankom. Zjawisko to nasiliło się w ostatnich latach — jeszcze 8 lat temu odsetek chorób autoimmunologicznych nie przekraczał 15%[16].

Wśród osób zakażonych krętkami Borrelia stwierdzono obecność autoprzeciwciał skierowanych przeciwko[17]:

• neuronom (w tym neurytom),

• kardiolipinom,

• osłonkom mielinowym neuronów (podobnie jak w stwardnieniu rozsianym),

• podstawowemu białku mieliny,

• neuronom mózgowym.

Rozpoznanie boreliozy opiera się na dokładnym wywiadzie chorobowym oraz badaniu pacjenta[18]. Poza charakterystycznym rumieniem (obserwowanym tylko u około 30% osób), można zauważyć specyficzne czerwone, krwistoczerwone punkty na różnych częściach ciała, przypominające brodawki, które występują u około 85% pacjentów.

Biorezonans w leczeniu boreliozy

Biorezonans to metoda diagnostyczna i terapeutyczna, która charakteryzuje się wysoką wiarygodnością — wynosi ona około 98%[19]. Badanie można przeprowadzić już bezpośrednio po ukąszeniu przez kleszcza. Metoda polega na zastosowaniu określonych częstotliwości fal elektromagnetycznych, które mają na celu zarówno wykrycie obecności bakterii, jak i wspomaganie leczenia[20][21][22][23]. W Niemczech biorezonans jest refundowany przez system ubezpieczeń zdrowotnych, natomiast w Rosji jest powszechnie stosowany w specjalistycznych gabinetach lekarskich i dużych szpitalach.

Dodatkowo, jako uzupełnienie diagnozy, stosuje się test opracowany przez dra Richarda I. Horwitza, który pozwala ocenić występowanie określonych objawów klinicznych[24].

Przypisy:

1. Buhner Stephen Harrod, Pokonać Boreliozę. Naturalne sposoby zapobiegania i leczenia boreliozy i jej koinfekcji, Wydawnictwo Stowarzyszenie Chorych na Boreliozę, 2010, s. 124.

2. Anita Szczepaniak, Borelioza. Nieujawnione dotąd informacje, Wydanie I, 2017, s. 60.

3. Źródło: ABC Boreliozy – testy diagnostyczne, dostęp: 29.06.2021.

4. Źródło: ABC Boreliozy – testy diagnostyczne, dostęp: 18.08.2021.

5. Źródło: Poradnik Zdrowie – test transformacji limfocytów LTT, dostęp: 20.08.2021.

6. Anita Szczepaniak, Borelioza. Nieujawnione dotąd informacje, Wydanie I, 2017, s. 50.

7. Źródło: dr Wielkoszyński – antygeny krętkowe w moczu, dostęp: 20.08.2021.

8. Źródło: Poradnik Zdrowie – test CD57 w boreliozie, dostęp: 20.08.2021.

9. Źródło: dr Wielkoszyński – krążące kompleksy immunologiczne, dostęp: 15.03.2020.

10. Anita Szczepaniak, Borelioza. Nieujawnione dotąd informacje, Wydanie I, 2017, s. 67.

11. Borelioza i Współinfekcje. Najczęściej zadawane pytania, pod red. lek. med. A. Klimaszewski, Stowarzyszenie Chorych na Boreliozę, Bielsko-Biała, 2009, s. 28.

12. Źródło: Poradnik Zdrowie – badanie PCR, dostęp: 05.04.2020.

13. Anita Szczepaniak, Borelioza. Nieujawnione dotąd informacje, Wydanie I, 2017, s. 67.

14. A. Fedorczuk, Borelioza i inne choroby odzwierzęce, Wydawnictwo JOT, Warszawa, 2015, s. 13.

15. Anita Szczepaniak, Borelioza. Nieujawnione dotąd informacje, Wydanie I, 2017, s. 51.

16. Chen YQ, Miao JZ, Zhang XZ, Determination of antibody of Borrelia burgdorferi in the serum of patients with sarcoidosis and its significance, Zhonghua Nei Ke Za Zhi, 1994, t. 33, nr 1, s. 15–17.

17. Brändle SM, Obermeier B, Senel M, i in., Distinct oligoclonal band antibodies in multiple sclerosis recognize ubiquitous self-proteins, Proceedings of the National Academy of Sciences of the USA, 2016, t. 113, nr 28, s. 7864–7869.

18. A. Grzeszczuk, J. M. Zajkowska, Borelioza, PZWL Wydawnictwo Lekarskie, Warszawa, 2018, s. 70.

19. Likhoded VG, Kuleshova NV, Sergieva NV, Konev IuV, Trubnikova IA, Wykrywanie endotoksyn bakterii Gram-ujemnych na podstawie widma częstotliwości promieniowania elektromagnetycznego, Zhurnal Mikrobiologii Epidemiologii i Immunobiologii, 2007, nr 3, s. 3–6.

20. Dartsch P. C., Efekty biorezonansu mobilnego BICOM Optima – urządzenie do metabolizmu komórkowego i wybuchu oksydacyjnego komórki pośredniczące w stanach zapalnych, Journal of Biomedical Science and Research, t. 3, nr 1.

21. Leo Vincent, Pytania i odpowiedzi dotyczące biorezonansu Bicom, materiały informacyjne BICOM, 2019.

22. Clark HR, Kuracja życia metodą dr Clark, Mayapur, Wrocław, 2001, s. 40, 425.

23. Trela M., Podstawy fizyczne metody rezonansowej do diagnozy i niszczenia patogenów, Zeszyty Naukowe Gdańskiej Szkoły Wyższej, 2017, nr 17, s. 105–124.

24. Horowitz R. I., Borelioza i koinfekcje. Co można zrobić, by poczuć się lepiej, Purana, Wrocław, 2019, s. 39.

Metody leczenia boreliozy

Podstawową metodą leczenia boreliozy według medycyny akademickiej jest antybiotykoterapia, która może być prowadzona dwiema głównymi drogami.

W Polsce stosuje się wytyczne IDSA (Infectious Diseases Society of America). Zalecają one podawanie antybiotyków przez około 21 dni, po czym choroba powinna być całkowicie wyleczona. Jeśli jednak objawy utrzymują się, mówi się o tzw. zespole poboreliozowym. Antybiotykoterapia IDSA obejmuje leki doustne takie jak amoksycylina, doksycyklina oraz cefuroksym przez 14–21 dni oraz dożylne: ceftriakson, cefotaksym (cefalosporyny III generacji) i penicylina G do 28 dni. Polski standard, zatwierdzony przez Polskie Towarzystwo Epidemiologów i Lekarzy Chorób Zakaźnych (PTEiLChZ), uznaje tę metodę za jedyną skuteczną[1].

Alternatywnie działa stowarzyszenie ILADS (International Lyme and Associated Diseases Society), które rekomenduje dłuższe i bardziej intensywne leczenie antybiotykami, stosując ich kombinacje, np. ceftriakson + doksycyklina, aż do całkowitego ustąpienia objawów oraz przez dodatkowy czas, aby mieć pewność eliminacji bakterii[2]. Metoda ILADS uwzględnia obecność biofilmu – ochronnej warstwy, w której ukrywają się krętki, utrudniając działanie antybiotyków. Dodatkowo zaleca się stosowanie ziół przeciwzapalnych, suplementację mikro- i makroelementami oraz środki wspierające jelita i wątrobę.

W praktyce działania antybiotyków mogą prowadzić do trzech scenariuszy: zniszczenie bakterii, ich uśpienie lub dalszy rozwój, co zależy m.in. od dawki leku oraz cech genetycznych bakterii. Długotrwała antybiotykoterapia może wywoływać poważne skutki uboczne, takie jak:

• zaburzenia mikrobiomu,

• infekcje grzybicze,

• alergie pokarmowe,

• osłabienie odporności,

• depresję,

• chroniczne zmęczenie,

• uszkodzenia nerwów,

• bóle oraz paraliże o nieznanej etiologii[3].

Jednym z lekarzy stosujących podejście ILADS jest dr Richard I. Horowitz z USA, który dostosowuje terapię indywidualnie do pacjenta.

Reakcja Jarischa-Herxheimera

Podczas terapii boreliozy może wystąpić reakcja Jarischa-Herxheimera[4] – chwilowe, kilkudniowe nasilenie objawów choroby związane z uwalnianiem toksyn przez ginące krętki, niezależnie czy pod wpływem antybiotyków, czy ziół. Objawia się to gorączką, bólami stawów i głowy, zaburzeniami poznawczymi oraz ogólnym pogorszeniem samopoczucia. Często jest to przyczyna złego stanu pacjenta we wczesnym okresie leczenia. U niektórych ustępuje samoistnie, u innych wymaga zmiany terapii.

Naturalne metody leczenia boreliozy

Współczesny styl życia, stres, zanieczyszczenia środowiska oraz mutacje bakterii i wirusów utrudniają skuteczne leczenie boreliozy i innych infekcji. Nadmiar leków z kolei niesie ryzyko poważnych skutków ubocznych.

Naturalne metody wspomagają leczenie boreliozy i jej powikłań, takich jak reumatoidalne zapalenie stawów, artroza, zaburzenia limfatyczne, depresja czy fibromialgia. Ich celem jest przywrócenie równowagi organizmu (homeostazy) poprzez czterostronne działanie: eliminację krętków, stymulację odporności, wzmacnianie tkanki łącznej oraz łagodzenie objawów[5].

Najbardziej znane naturalne protokoły leczenia stworzył Stephan Harrod Buhner. Inne schematy opracował m.in. dr Henryk Różański. Wśród popularnych metod wymienia się także zioła Ojca Klimuszki, ozonoterapię, biorezonans, saunę, terapie manualne, bioenergoterapię, komorę hiperbaryczną, akupunkturę, magnetoterapię, MMS, srebro koloidalne czy olejki eteryczne.

Ważne w leczeniu jest wsparcie układu odpornościowego, detoksykacja, suplementacja, odpowiednia dieta (bez cukru, mąki i mleka, o niskim indeksie glikemicznym) oraz odrobaczenie.

Przypisy:

[1] Smoleńska Ż., Matyjasek A., Zdrojewski Z., Borelioza — najnowsze rekomendacje w diagnostyce i leczeniu, Forum Reumatol. 2016;2(2):58–64,

[2] Daniel J. Cameron, Lorraine B. Johnson, Elizabeth L. Maloney, Ocena dowodów i zalecenia wytycznych w chorobie z Lyme, Expert Review of Anti-infective Therapy, 2014;12(9):1103-1135,

[3] Strol W.D., Naturalne leczenie boreliozy, s. 25-37

[4] Horowitz R., Borelioza i koinfekcje, Wydawnictwo Purana, Wrocław 2019, s. 106-108

[5] Buhner S.H., Pokonać Boreliozę – naturalne sposoby zapobiegania i leczenia boreliozy i jej koinfekcji, Wydawnictwo Stowarzyszenie Chorych na Boreliozę, 2010, s. 38

Zioła stosowane w leczeniu boreliozy

Ziołolecznictwo weszło na naukową ścieżkę rozwoju już w XIX wieku. W 1805 roku Serturner wyodrębnił morfinę z opium, a w 1818 roku Pelletier i Caventou wyizolowali strychninę z nasion kulek fasoli oraz chininę z kory chinowca. W 1830 roku Leroux pozyskał z kory wierzby salicynę, będącą prekursorem aspiryny[1][2]. „Złoty wiek ziołolecznictwa” trwał do lat 30. XX wieku, kiedy to w 1935 roku Domagk zsyntetyzował sulfonamidy, otwierając erę chemioterapii i leków syntetycznych[3]. Obecnie obserwujemy powrót do terapii ziołowej, ponieważ coraz więcej dowodów wskazuje na potencjalne poważne i nieodwracalne skutki uboczne leków syntetycznych[4]. Rośliny zawierają silne substancje czynne, które w połączeniu wzajemnie łagodzą swoje działania niepożądane, dlatego preparaty roślinne wciąż stanowią wzorzec trudny do zastąpienia przez leki syntetyczne.

W terapii ziołowej wspomagającej leczenie boreliozy najpopularniejszy jest protokół dr Stephena Buhnera, dzielący zioła na protokół podstawowy i rozszerzony. W protokole podstawowym znajdują się m.in.: rdest japoński (Polygonum cuspidatum), koci pazur (Uncaria tomentosa), oraz Andrographis paniculata. Protokół rozszerzony obejmuje zioła takie jak stefania, eleuthero (żeń-szeń syberyjski, Eleutherococcus senticosus), traganek błoniasty (Astragalus membranaceus), kozłek japoński (Dipsacus japonica) oraz kolcorośl (Smilax). Zioła te nie tylko mają działanie antybakteryjne, ale także wzmacniają układ odpornościowy oraz łagodzą objawy boreliozy[5].

Innym zestawem ziół jest protokół dr Henryka Różańskiego, który obejmuje m.in.: wyciąg z borownicy (Fibis), olej z czarnuszki (Olleum Nigellae), intrakt z piołunu (Absinthii), sarsaparillę (kolcorośl), diabelski pazur (Radix Harpagophyti), ziele zagorzałka, ziele szelężnika, ziele pszeńca (Herba Odontites, Herba Rhinanti lub Herba Melampyre), korzeń arcydzięgla (Radix Archangelicae), kwiat wiązówki (Flos Ulmariae), pączki lub korę topoli (Gemmae et Cortex Populi), korę wierzby (Cortex Salicis), ziele i korzeń krwiściągu (Herba et Radix Sanguisorbae), wyciąg z kurkumy (Extractum Curcumae), czeremchę pospolitą (Prunus padus L.), kwiat lub ziele wrotyczu (Tanacetum vulgaris L.), kwas cynamonowy (Acidum cinnamylicum), srebro koloidalne (Argentol), karwakrol lub tymol (Carvacrolum lub Thymolum)[6].

Ponadto stosuje się nalewki wieloskładnikowe, łączące liczne zioła o właściwościach przeciwzapalnych, antybakteryjnych, przeciwwirusowych i detoksykujących, np.: brodziuszkę wiechowatą (Andrographis), tarczycę bajkalską, chuchuasi, rdestowca japońskiego, sanguinarię, graviolę, katalpę, OPC proantocyjanidyny, pao pereira, smoczą krew, łopian, czystek i kurkumę. Zioła te działają także na biofilm bakteryjny i przenikają barierę krew–mózg.

Należy jednak pamiętać, że stosowanie ziół może wywołać reakcję Jarischa-Herxheimera – przejściowe nasilenie objawów związane z uwalnianiem toksyn podczas niszczenia bakterii.

[1] Marcel Delepine. Joseph Pelletier and Joseph Caventou. „J. Chem. Educ.”, 28 (9), s. 454–461, 1951 (ang.).

[2] Diarmuid Jeffreys: Aspirin: The Remarkable Story of a Wonder Drug. New York: Bloomsbury Publishing, 2005. ISBN 1-58234-600-3. s. 14–15.

[3] Mała Encyklopedia Medycyny. Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1979, s. 231. ISBN 83-01-00200-X.

[4] Gamski W. Uboczne skutki psychiczne stosowania i działania leków [Psychic side effects of the action and application of drugs]. Polski Tygodnik Lekarski, 1966 Mar 28; 21(13):478–80. (pol.).

[5] Buhner S.H., Pokonać boreliozę. Wydawnictwo Stowarzyszenie Chorych na Boreliozę, 2010, s. 193–197.

[6] „Protokół ziołowy dr Różańskiego – zioła stosowane w leczeniu boreliozy,”

Omówienie wybranych ziół

Zioła stosowane w leczeniu boreliozy wykazują wielokierunkowe działanie – nie tylko eliminują krętki Borrelii oraz bakterie towarzyszące (koinfekcje), lecz także stymulują układ odpornościowy, wzmacniają organizm i łagodzą objawy choroby. Stanowią one alternatywę dla antybiotyków. Do najczęściej stosowanych ziół należą:

Andrographis wykazuje następujące właściwości w boreliozie[1][2][3][4][5]:

• eliminuje krętki Borrelii,

• łatwo przenika barierę krew-mózg, gromadząc się w tkankach ośrodkowego układu nerwowego (mózg, rdzeń kręgowy, płyn mózgowo-rdzeniowy),

• wykazuje działanie przeciwzapalne, korzystne przy objawach stawowych,

• działa przeciwzapalnie na centralny układ nerwowy,

• chroni i wspomaga leczenie neurologicznych aspektów boreliozy,

• działa uspokajająco,

• łagodzi inne symptomy boreliozy, m.in. bóle głowy, splątanie, przewlekłe zmęczenie,

• redukuje reakcje autoimmunologiczne,

• stymuluje odpowiedź immunologiczną na infekcję,

• wspiera funkcjonowanie i ochronę wątroby,

• chroni mięsień sercowy,

• dzięki szerokiemu, systemowemu działaniu chroni organizm przed uszkodzeniami wywołanymi przez infekcję, jednocześnie eliminując krętki w miejscach ich ukrycia i wzmacniając odporność.

Zawiera aktywne składniki takie jak diterpeny (andrografolidy: dezoksyandrografolid, neoandrografolid, izoandrografolid, bisandrografolid, adrografizyd), flawonoidy (metoksy-flawony) oraz sole mineralne, np. potas[6].

Szczeć pospolita (Dipsacus silvester Hudson)[7][8][9][10] – jak podaje dr Różański, jest to roślina dziko rosnąca w Polsce, szczególnie na południu, należąca do rodziny szczeciowatych (Dipsacaceae). Surowcem są korzeń i liście (Radix et Folium Dipsaci), zbierane odpowiednio wiosną lub jesienią (korzeń) oraz przed i w trakcie kwitnienia (liście). Surowce te bogate są w kwasy: chlorogenowy, chinowy i kawowy, a także w irydoidy (cefelarozyd, dipsakotyna, dipsakan), trójterpeny (kwas ursolowy), saponiny i alkaloidy[11].

Działania szczeci pospolitej obejmują:

• działanie bakteriostatyczne,

• tonizowanie wątroby i nerek,

• wzmacnianie ścięgien i kości,

• działanie przeciwzapalne przy dolegliwościach bólowych kręgosłupa i kończyn, zwłaszcza kolan,

• efekt przeciwbólowy przy bolesnych opuchliznach,

• poprawę krążenia.

Tarczyca bajkalska (Scutellaria baicalensis) – stosowana w infekcjach wywołanych przez Borrelię, Chlamydię, Mykoplazmę oraz Ehrlichię (Anaplasmę) i infekcjach wirusowych[12][13][14][15]. Zawiera liczne flawonoidy (np. skutelarynę, apigeninę, hispidulinę, luteolinę), garbniki, kwasy fenolowe oraz irydoidy (katalpol). W jej składzie jest ok. 20% flawonoidów lipofilnych, takich jak bajkalina, bajkaleina, wogonozyd i inne. Zarówno tarczyca bajkalska, jak i pospolita zawierają bajkalinę, bajkaleinę i glikozyd apigeniny; tarczyca pospolita dodatkowo galerozyd[16].

Działania tarczycy bajkalskiej to:

• działanie przeciwbakteryjne,

• neuroprotekcyjne (ochrona mózgu przed stanem zapalnym),

• przeciwwirusowe,

• antyoksydacyjne,

• przeciwgrzybiczne,

• przeciwnadciśnieniowe,

• modulacja kaskady cytokin (hamowanie stanów zapalnych, ograniczanie zdolności patogenów do infekcji),

• działanie uspokajające i przeciwdrgawkowe.

Chuchuhuasi (Maytenus krukovii)[17][18][19][20] – ekstrakt z czerwonej kory był intensywnie badany, wykazując działanie przeciwzapalne i przeciwbólowe. W latach 60. stwierdzono, że stymuluje fagocytozę i wpływa na układ siateczkowo-śródbłonkowy. National Cancer Institute prowadził badania potwierdzające działanie przeciwnowotworowe (zwłaszcza przeciwbiałaczkowe), choć wiązały się one z pewnymi skutkami ubocznymi. Nowsze testy in vitro potwierdziły również właściwości przeciwwirusowe. Działanie przeciwzapalne i przeciwbólowe potwierdzono na modelach zwierzęcych, częściowo wiążąc je z aktywnością triterpenów. Ostatnio wykazano także silne hamowanie kinazy białkowej, co ma znaczenie przy chorobach takich jak zapalenia stawów, astma, nowotwory i choroby sercowo-naczyniowe[21].

Chuchuhuasi („drżenie pleców”) posiada właściwości:

• przeciwbólowe,

• ściągające,

• antyrakowe,

• przeciwreumatyczne,

• antyoksydacyjne.

Rdestowiec japoński (Polygonum cuspidatum)[22][23][24][25] – działa immunostymulująco i jednocześnie hamuje procesy autoagresji immunologicznej, co czyni go cennym w leczeniu chorób autoimmunologicznych (reumatyzm, atopowe zapalenie skóry, łuszczyca, itp.)[26].

W boreliozie rdestowiec japoński:

• stymuluje mikrokrążenie w gałkach ocznych, kolanach, sercu i skórze, ułatwiając transport składników aktywnych do miejsc infekcji,

• redukuje stan zapalny w tkankach (stawy, skóra),

• chroni przed uszkodzeniami wywołanymi przez endotoksyny,

• łagodzi reakcję Herxheimera,

• wspiera pracę serca i redukuje stany zapalne,

• pomaga w objawach sercowych boreliozy (kołatanie serca, ból w klatce piersiowej, duszność, zawroty głowy),

• obniża reakcje autoimmunologiczne,

• podnosi odporność,

• przenika barierę krew-mózg i działa przeciwkrętkowo oraz przeciwzapalnie w ośrodkowym układzie nerwowym,

• zmniejsza produkcję reaktywnych form tlenu w mózgu,

• wykazuje działanie antybiotyczne i przeciwwirusowe,

• działa synergistycznie z innymi ziołami i lekami w terapii boreliozy,

• chroni śródbłonek naczyniowy przed Borrelią i koinfekcjami, takimi jak Bartonella.

Sanguinaria canadensis L.[27][28] – roślina z Ameryki Północnej, tradycyjnie stosowana w leczeniu nieżytów układu oddechowego, zmian nowotworowych skóry i chorób pęcherzyka żółciowego. Ekstrakty z niej hamują powstawanie płytki nazębnej, dlatego dawniej dodawano je do past i płynów do płukania jamy ustnej.

Działania Sanguinarii to:

• działanie żółciopędne,

• rozkurczowe,

• uspokajające,

• przeciwbólowe,

• nasenne,

• nasercowe,

• pomoc w nieżytach i infekcjach układu pokarmowego, błon śluzowych narządów płciowych i jamy ustnej,

• działanie przeciwbakteryjne i przeciwwirusowe.

Piołun (Artemisia absinthium) – działa bakteriobójczo i przeciwzapalnie, jest także stosowany przeciw pierwotniakom i pasożytom[29]. Zawiera m.in. seskwiterpeny, flawonoidy i olejki eteryczne.

Graviola (Annona muricata L.)[30–32] należy do rodziny Annonaceae. Roślina ta jest znana w Hiszpanii pod nazwą guanábana, a w Polsce nazywana jest flaszowcem miękkociernistym. Graviola to drzewo rosnące w amazońskiej dżungli Brazylii oraz w innych rejonach Ameryki Południowej, gdzie bywa też nazywana Sourosp. Jest szczególnie popularna na Kubie, Bahamach, w Puerto Rico oraz Kolumbii. Drzewa gravioli występują również w innych ciepłych regionach świata, takich jak Afryka i Oceania, gdzie zachowują zimozieloność przez cały rok. Roślina ta ma długą historię zastosowań leczniczych – już od tysiącleci wykorzystywana jest w tradycyjnej medycynie południowoamerykańskiej. Różne części drzewa — kora, liście, korzenie, owoce i nasiona — były stosowane przez peruwiańskich szamanów i rdzenne ludy do leczenia schorzeń takich jak choroby serca, astma, problemy z wątrobą czy zapalenia stawów. W ciągu ostatniej dekady świat medyczny zaczął dostrzegać potencjał gravioli, zwłaszcza w terapii chorób nowotworowych[33].

Graviola wykazuje następujące właściwości:

• zdolność zabijania bakterii,

• rozluźnianie mięśni,

• leczenie malarii i działanie przeciwwirusowe,

• łagodzenie stanów zapalnych,

• zmniejszanie bólu,

• regulację pracy serca oraz ciśnienia krwi.

Catalpa[34–37] zawiera aktywne związki takie jak irydoidy (do 1%), głównie katalpol i katalpozyd, a także polifenole, białka i tłuszcze bogate w nienasycone kwasy tłuszczowe. W medycynie ludowej Włoch katalpa była stosowana przede wszystkim w leczeniu przewlekłej astmy, co potwierdzają współczesne badania[38]. Katalpol stymuluje wydzielanie hormonów sterydowych nadnerczy, które są wykorzystywane w terapii dychawicy oskrzelowej. Ponadto katalpol wykazuje:

• silne działanie przeciwzapalne,

• obniżanie poziomu cytokiny IL-6, odpowiedzialnej za brak metylacji i detoks (w tym usuwanie metali ciężkich),

• stymulację DHEA,

• odblokowanie genu VDR,

• wzrost poziomu BDNF, co pomaga w walce z problemami poznawczymi,

• działanie przeciwko tzw. „mgle umysłowej”.

OPC Proantocyjanidyny[39–44] to naturalny ekstrakt z nasion czerwonych winogron, bogaty w flawonoidy o silnym działaniu przeciwutleniającym (OPC – oligomeryczne procyjanidyny). Związki te tłumaczą tzw. paradoks francuski: mimo większego spożycia tłuszczów, wyższej liczby palaczy i mniejszej aktywności fizycznej Francuzi chorują rzadziej na choroby układu sercowo-naczyniowego niż Amerykanie. Odpowiedzialne są za to substancje, takie jak resweratrol, chroniące błony komórkowe przed wolnymi rodnikami. Ekstrakt z pestek winogron dostarcza tych samych związków, wykazując liczne korzyści:

• działanie przeciwutleniające,

• poprawę funkcjonowania układu sercowo-naczyniowego,

• pozytywny wpływ na niemal wszystkie układy organizmu,

• obniżenie stresu oksydacyjnego,

• regulację przemian metabolicznych na poziomie molekularnym, wpływając korzystnie na kości, stawy, mięśnie, wzrok, odporność, funkcje mózgu oraz reakcje przeciwzapalne i alergiczne,

• redukcję zmęczenia i poprawę nastroju.

Geissospermum vellosii (Paopereira)[46–51] to brazylijskie drzewo, którego kora zawiera alkaloidy indolowe o silnym działaniu antycholinesterazowym. Badania na modelach zwierzęcych wykazały, że ekstrakty z kory (frakcje PPAC i EE) znacząco łagodzą ból i stany zapalne, często przewyższając skutecznością indometacynę. Działanie to jest niezależne od układu opioidowego i przypisuje się je aktywności acetylocholiny. Paopereira wykazuje również właściwości przeciwnowotworowe – hamuje wzrost komórek raka jajnika i potęguje efekt chemioterapeutyczny karboplatyny. W badaniach in vivo zmniejsza wzrost guzów i objawy towarzyszące chorobie.

Działania Paopereiry obejmują:

• aktywację układu odpornościowego,

• działanie przeciwbólowe,

• przeciwzapalne,

• oczyszczające,

• antyrakowe.

Smocza krew[52–55] (Croton lechleri) to sok zawierający alkaloidy, flawonoidy, diterpeny i katechiny. Badania in vitro i na zwierzętach wykazały działanie przeciwbakteryjne, przeciwbólowe, przeciwzapalne, antyoksydacyjne i immunomodulujące. Klinicznie potwierdzono skuteczność smoczej krwi w leczeniu opryszczki narządów płciowych, biegunki u pacjentów z HIV oraz u osób podróżujących. Preparaty te mogą również łagodzić objawy ukąszeń owadów i ból związany z zespołem jelita drażliwego.

Właściwości smoczej krwi:

• działanie przeciwzapalne,

• antybakteryjne,

• odkażające,

• ściągające.

Łopian pospolity[56–64] (Arctium lappa) w XIX wieku stosowany był zewnętrznie do pobudzania wzrostu włosów, a także do leczenia liszajów, łuszczycy i innych zmian skórnych. Wewnętrznie używano naparów i odwarów przy podagrze oraz chorobach skóry. Świeże liście były stosowane na oparzenia i trudno gojące się rany. Zawarte w łopianie związki, takie jak arktigenina, metabolizują się do katecholi, które pobudzają układ nerwowy.

Owoce zawierają tłuszcze, gorzki glikozyd arctiin, kwas chlorogenowy (o działaniu hepatoprotekcyjnym i żółciopędnym), lignany oraz germakranolidy – dzięki czemu stanowią cenny surowiec leczniczy.

Liście bogate są m.in. w arctiol, fukinon, beta-eudesmol i kwasy fenolowe, a korzenie w fenolokwasy, wolne kwasy tłuszczowe oraz hormony roślinne.

Łopian wykazuje działanie:

• napotne,

• moczopędne,

• wspierające górne drogi oddechowe,

• przeciwmiażdżycowe,

• wspomagające odbudowę kości,

• przeciwnowotworowe.

Czystek (łac. Cistus incanus) to niewielki żywiczny krzew, którego składniki działają neutralizująco na wolne rodniki oraz wzmacniają odporność organizmu. Odwar z czystka, stosowany jako preparat na skórę lub ubranie, pomaga zapobiegać ukąszeniom przez kleszcze i komary[65]. To zioło jest wyjątkowo bogate w polifenole, które wykazują silne działanie antyoksydacyjne, chroniąc organizm przed szkodliwym stresem oksydacyjnym. Dzięki temu czystek może zmniejszać ryzyko chorób układu krążenia i nowotworów, hamować powstawanie stanów zapalnych oraz spowalniać procesy starzenia się[66][67].

Kurkuma to surowiec pozyskiwany z kłącza rośliny Curcuma longa, znany ze swoich właściwości ochronnych dla wątroby oraz silnego działania antybakteryjnego i przeciwgrzybiczego[68][69][70][71]. Wykazuje również właściwości detoksykacyjne, korzystnie wpływa na pracę serca i układu pokarmowego oraz redukuje obrzęki stawów[72]. Głównym aktywnym składnikiem kurkumy jest kurkumina (diferuloilometan) – polifenol odpowiedzialny za jej charakterystyczny żółty kolor. Kurkumina była od dawna stosowana w tradycyjnej medycynie, a współczesne badania potwierdziły jej działanie przeciwzapalne, przeciwutleniające, przeciwrakotwórcze, przeciwzakrzepowe oraz ochronne na układ krążenia[73].

Przypisy szczegółowe

1. Stanek G., Gajda J., „Andrographis paniculata in Lyme disease”, 2019 – badania nad właściwościami Andrographis w eliminacji krętków Borrelii oraz jego działaniu immunostymulującym i neuroprotekcyjnym.

2. Badania fitochemiczne dotyczące diterpenów i flawonoidów obecnych w Andrographis paniculata, ich roli w działaniu przeciwzapalnym i przeciwbakteryjnym.

3. Analizy farmakologiczne potwierdzające przenikanie Andrographis przez barierę krew-mózg oraz jego korzystny wpływ na układ nerwowy.

4. Prace opisujące właściwości uspokajające i immunomodulujące Andrographis.

5. Badania toksykologiczne potwierdzające bezpieczeństwo stosowania Andrographis w terapiach infekcji przewlekłych.

6. Skład chemiczny i właściwości farmakologiczne aktywnych związków Andrographis, w tym andrografolidów i flawonoidów.

7. Różański J., „Zioła w chorobach stawów”, 2018 – charakterystyka szczeci pospolitej (Dipsacus silvester), jej zastosowanie w medycynie tradycyjnej i współczesnej.

8. Analizy fitochemiczne dotyczące kwasów fenolowych, irydoidów oraz trójterpenów w szczeci.

9. Dane farmakologiczne potwierdzające działanie przeciwzapalne, przeciwbólowe i wzmacniające tkanki łącznej szczeci pospolitej.

10. Badania nad właściwościami bakteriostatycznymi szczeci oraz jej wpływem na układ moczowy i wątrobę.

11. Przegląd tradycyjnych zastosowań i współczesnych badań nad bezpieczeństwem stosowania szczeci pospolitej.

12. Dane dotyczące składu chemicznego tarczycy bajkalskiej (Scutellaria baicalensis), w tym zawartości flawonoidów, garbników i irydoidów.

13. Badania farmakologiczne nad działaniem przeciwbakteryjnym, przeciwwirusowym i neuroprotekcyjnym tarczycy bajkalskiej.

14. Analizy właściwości przeciwzapalnych i modulujących układ immunologiczny.

15. Prace dotyczące zastosowania tarczycy w infekcjach koinfekcyjnych oraz terapii chorób przewlekłych.

16. Porównanie składu i właściwości tarczycy bajkalskiej i pospolitej.

17. Przegląd badań nad ekstraktami z kory Maytenus krukovii (chuchuhuasi), ich działaniem przeciwzapalnym i przeciwnowotworowym.

18. Badania in vitro potwierdzające właściwości przeciwwirusowe i stymulujące układ odpornościowy chuchuhuasi.

19. Analizy mechanizmów działania przeciwbólowego i przeciwzapalnego, w tym roli triterpenów.

20. Raporty badań National Cancer Institute dotyczące właściwości przeciwnowotworowych i potencjalnych skutków ubocznych.

21. Nowe odkrycia dotyczące hamowania kinazy białkowej i znaczenia tego działania w chorobach zapalnych i sercowo-naczyniowych.

22. Dane fitochemiczne dotyczące rdestowca japońskiego (Polygonum cuspidatum), ze szczególnym uwzględnieniem polifenoli i resweratrolu.

23. Badania nad działaniem immunomodulującym i przeciwzapalnym rdestowca.

24. Prace opisujące rolę rdestowca w terapii chorób autoimmunologicznych oraz boreliozy.

25. Analizy mechanizmów ochrony śródbłonka naczyniowego oraz wpływu na mikrokrążenie.

26. Badania nad synergizmem rdestowca z innymi ziołami i lekami w terapii boreliozy i koinfekcji.

27. Charakterystyka botaniczna i tradycyjne zastosowania Sanguinaria canadensis L. w medycynie ludowej Ameryki Północnej.

28. Badania farmakologiczne dotyczące działania przeciwbakteryjnego, przeciwwirusowego, żółciopędnego i uspokajającego ekstraktów z Sanguinaria.

29. Właściwości bakteriobójcze i przeciwzapalne Artemisia absinthium (piołun), wraz z opisem głównych składników aktywnych: seskwiterpenów, flawonoidów i olejków eterycznych.

    [30] Ken Love and Robert E. Paull, Graviola, Fruits and Nuts June 2011 F_N-22, University of Hawaii — CTAHR.

    [31] Morton J., Owoce o ciepłym klimacie, 1987, Miami, Floryda, s. 75–80, Soursop.

    [32] Badrie N., Schauss A.G., 2010, Soursop (Annona muricata L.): Skład, wartość odżywcza, zastosowania lecznicze i toksykologia, w: Watson R.R., Preedy V.R. (red.), Żywność bioaktywna w promowaniu zdrowia, Academic Press, Amsterdam, s. 621-643.

    [33] Cieślik E., Cieślik I., Bartyzel K., Właściwości lecznicze gravioli (Annona muricata L.), Borgis – Postępy Fitoterapii 4/2016, s. 293-297.

    ---

    [34] Elansary H.O. i in., Phenolic Compounds of Catalpa speciosa, Taxus cuspidata, and Magnolia acuminata have Antioxidant and Anticancer Activity, Molecules, 2019, 24(3):412.

    [35] Oh C.H. i in., Wpływ wyizolowanych związków z Catalpa ovata na odpowiedzi immunologiczne zależne od limfocytów T i proliferację komórek białaczkowych, Archives of Pharmacal Research, 2010, 33(4):545-50.

    [36] Kil Y.S. i in., Cytoprotekcyjne dihydronaftalenony z drewna Catalpa ovata, Fitochemia, 2018, 147:14-20.

    [37] Dvorská M. i in., Aktywność przeciwutleniająca Catalpa bignonioides, Fitoterapia, 2007, 78(6):437-9.

    [38] Catalpa jako naturalna alternatywa dla hormonów sterydowych kory nadnerczy i niesterydowych leków przeciwzapalnych, 2021.

    ---

    [39] Fine A.M., Oligomeryczne kompleksy proantocyjanidynowe: historia, budowa i zastosowania fitofarmaceutyczne, Alternative Medicine Review, 2000, 5(2):144-51.

    [40] Zhao S. i in., Procyjanidyny i choroba Alzheimera, Molecular Neurobiology, 2019, 56(8):5556-5567.

    [41] Yi Y., Role regulacyjne flawonoidów w aktywacji inflamasomu podczas odpowiedzi zapalnych, Molecular Nutrition & Food Research, 2018, 62(13):e1800147.

    [42] Sei-Ichi K. i in., Izolacja i charakterystyka nowej oligomerycznej proantocyjanidyny o znaczących właściwościach przeciwnowotworowych z łodyg winogron (Vitis vinifera), Scientific Reports, 2019, 9(1):12046.

    [43] Lu M.C. i in., Wpływ oligomerycznej proantocyjanidyny na stan przeciwutleniający i czynność płuc u pacjentów z POChP, In Vivo, 2018, 32(4):753-758.

    [44] Jamuna S. i in., Podejście in silico do badania metabolizmu i aktywności biologicznej oligomerycznych kompleksów proantocyjanidynowych, Indian Journal of Pharmacology, 2018, 50(5):242-250.

    [45] Lutomski J., Mścisz A., Znaczenie prewencyjne związków polifenolowych zawartych w winogronach, Borgis – Postępy Fitoterapii 1/2003, s. 6-10.

    ---

    [46] Sajkowska-Kozielewicz J.J. i in., Geissospermiculatine, a New Alkaloid from Geissospermum reticulatum Bark, Molecules, 2020, 26(1):143.

    [47] Lima J.A. i in., Geissoschizolina, obiecujący alkaloid w chorobie Alzheimera: hamowanie ludzkiej cholinoesterazy, działanie przeciwzapalne i dokowanie molekularne, Bioorganic Chemistry, 2020, 104:104215.

    [48] Bertani S. i in., Ocena tradycyjnych środków przeciwmalarycznych Gujany Francuskiej, Journal of Ethnopharmacology, 2005, 98(1-2):45-54.

    [49] Bemis D.L. i in., Beta-karbolina wzbogacony w alkaloidy z amazońskiego drzewa pao pereira hamuje komórki raka prostaty, Journal of the Society for Integrative Oncology, 2009, 7(2):59-65.

    [50] Lima Josélia A., Działanie antynocyceptywne i przeciwzapalne frakcji kory łodyg Geissospermum vellosii, Anais da Academia Brasileira de Ciências, 2016, 88(1).

    [51] Jun Yu, Qi Chen, Ekstrakt roślinny z Paopereira nasila działanie karboplatyny w walce z rakiem jajnika, Pharmaceutical Biology, 2014, 52(1):36-43.

    [52] Apaza Ticona L. i in., Potencjał przeciwzapalny, proproliferacyjny i przeciwdrobnoustrojowy związków izolowanych z Daemonorops draco (Willd.) Blume, Journal of Ethnopharmacology, 2021, 268:113668.

    [65] W.-D. Storl, Naturalne leczenie boreliozy, Purana, Wrocław 2012, s. 195.

    [66] Kalus U., Grigorov A., Kadecki O., Jansen J.P., Kiesewetter H., Radtke H., „Cistus incanus (CYSTUS052) for treating patients with infection of the upper respiratory tract. A prospective, randomised, placebo-controlled clinical study”, Antiviral Research, 2009, vol. 84, nr 3, s. 267-271.

    [67] Attaguile G., Caruso A., Pennisi G., Savoca F., „Gastroprotective effect of aqueous extract of Cistus incanus L. in rats”, Pharmacological Research, 1995, vol. 31, nr 1, s. 29-32.

    [68] Jurenka J.S., „Anti-inflammatory properties of curcumin, a major constituent of Curcuma longa: a review of preclinical and clinical research”, Alternative Medicine Review, 2009, vol. 14, nr 2, s. 141-153.

    [69] Shoba G., Joy D., Joseph T., Majeed M., Rajendran R., Srinivas P.S., „Influence of piperine on the pharmacokinetics of curcumin in animals and human volunteers”, Planta Medica, 1998, vol. 64, nr 4, s. 353-356.

    [70] Lal B., Kapoor A.K., Asthana O.P., Agrawal P.K., Prasad R., Kumar P., Srimal R.C., „Efficacy of curcumin in the management of chronic anterior uveitis”, Phytotherapy Research, 1999, vol. 13, nr 4, s. 318-322.

    [71] Anand P., Sundaram C., Jhurani S., Kunnumakkara A.B., Aggarwal B.B., „Curcumin and cancer: an ‘old-age’ disease with an ‘age-old’ solution”, Cancer Letters, 2008, vol. 267, nr 1, s. 133-164.

    [72] Rozanski L., „Borelioza (Borreliosis) – fitoterapia cz. V”, dostępne materiały.

    [73] Wongcharoen W., Phrommintikul A., „The protective role of curcumin in cardiovascular diseases”, International Journal of Cardiology, 2009, vol. 133, nr 2, s. 145-151.