Borelioza

Borelioza jest chorobą wieloukładową, atakująca wiele tkanek i narządów ciała człowieka. 

Jest ona wynikiem infekcji krętkami Borrelia burgdorferi, które są zazwyczaj przenoszone przez kleszcze. Choroba ta stwarza wiele problemów zarówno diagnostycznych jak i terapeutycznych, a testy serologiczne, które są wykonywane są trudne w interpretacji. Główne problemy diagnostyczne spowodowane są przede wszystkim strategią życiową bakterii Borrelii, skomplikowaną odpowiedzią immunologiczną, a także niedoskonałościami metod diagnostycznych. Wśród serologicznych metod diagnostycznych należy wziąć pod uwagę niespotykany u innych bakterii polimorfizm i heterogenność antygenów.                 Konsekwencją tego jest to, że powstające w odpowiedzi immunologicznej przeciwciała są także bardzo zróżnicowane. Dlatego bardzo trudno jest konstruować testy laboratoryjne, które z dużą czułością wychwycą wyprodukowane przez organizm przeciwciała, unikając równocześnie reakcji krzyżowych z powstałymi w kontakcie z innymi patogenami przeciwciałami[1].

Wśród problemów związanych z leczeniem choroby z Lyme zwraca szczególną uwagę, w początkowej fazie kolonizacji tkanek, szybki rozsiew i szybką penetrację OUN przez krętki boreliozy.

Dodatkowym utrudnieniem jest zdolność do zakażenia niemalże wszystkich tkanek, jak również penetracja komórek w których się ukrywają, co ma wpływ na zmniejszenie odpowiedzi immunologicznej. Problem diagnostyczny stanowi również sam materiał badany, ponieważ najczęściej wykonuje się testy z surowicy krwi natomiast, krętki Borrelia burgdorferi nie zawsze znajdują się we krwi. Jeśli choroba przejdzie w postać stawową wtedy patogen znajduje się w mazi stawowej lub neurologiczną, gdy może być widoczna w płynie mózgowo-rdzeniowym.

Standardowe leczenie boreliozy polega na podaniu antybiotyków doustnie lub dożylnie. Skuteczność leczenia jest uzależniona przede wszystkim od tego jak szybko od zakażenia zostanie wdrożona antybiotykoterapia oraz czy pacjent będzie poprawnie ją stosował. Jednak indywidualną kwestią jest bezpieczeństwo leków, które mogą powodować efekty niepożądane np. grzybice, reakcje anafilaktyczne, biegunki, wymioty, zawroty głowy, nadwrażliwość na światło oraz wiele innych. Kolejnym problemem może się okazać interakcja antybiotyków z innymi stosowanymi przez chorego lekami, jak również                   z żywnością. Mogą one w różny sposób wpływać na proces leczenia.

[1]Krajowa Izba Diagnostów Laboratoryjnych, 2007

Borelioza droga zakażenia

Borelioza, inaczej choroba z Lyme (łac. Borreliosis, morbus Lyme) to zakaźna choroba wieloukładowa, wywoływana przez bakterie Borrelia, są to bakterie gram-ujemne występujące w formie krętka. Głównym wektorem zakażenie są kleszcze z rodzaju Ixodes.

Pierwsze przypadki boreliozy można znaleźć w opisach chorób sprzed 100 lat. Arvid Afzelius, szwedzki dermatolog, w 1909 r. jako pierwszy zauważył, że pojawienie się rumienia na skórze może być związane z ukąszeniem kleszcza[1], wtedy nikt jednak nie używał nazwy borelioza, bo dopiero w 1982 r. amerykański naukowiec Willi Burgdorfer wyizolował bakterie Borellia burgdorferi[2]. Nazwa choroby Borelioza z Lyme pochodzi od miejscowości Lyme w USA, gdzie w 1977 r., gdzie opisano przypadki boreliozy występujące u młodzieży i charakteryzujące się zapaleniem stawów, początkowo nazywana artrozą z Lyme[3]. Jednak szacuje się, że kleszcze jak i krętki Borelii są na świecie już setki miliardów lat, czego dowodzą różne zbiory naukowe. Wedle badań z ostatnich kilkunastu lat można stwierdzić, iż borelioza była rozpowszechniona wśród plemion Indian Louisiana Tchefuncte pomiędzy 500 p.n.e. i 300 n.e[4]. Szacuje się, że pierwotna bakteria Borrelia burgdorferi została przeniesiona  z Ameryki do Europy po 1492 r[5].  Tak więc Borrelia burgdorferi sensu lato znajdowała się       w pobliżu ludzi zarażając ich od bardzo dawna, ale badania laboratoryjne nie były w stanie wyodrębnić tejże bakterii. Świadczyć może o tym wiele objawów wywoływanych przez tą bakterię, które opisywane były już od setek, a nawet tysięcy lat np. artroza, zaburzenia neurologiczne, kardiologiczne. Wiele z objawów boreliozy do dziś uznawane są za samoistne, niewiadomego pochodzenia.

Bakterie Borrelia burgdorferi sensu lato należą do rodziny krętków (ang. spirochetae). Ich komórki mają wydłużoną postać, są skręcone ok. 3-10 razy, a ich wielkość podaje się w granicach między 4 – 20 μm. W przeciwieństwie do innych bakterii podział komórki jest długotrwały i szacuje się, że zajmuje on około 12 – 24 godzin[6], co sprawia trudności zarówno w diagnozie, ponieważ krętki można stwierdzić we krwi dopiero 6 tygodni po zakażeniu. Także leczenie jest utrudnione, ponieważ antybiotyki działają tylko                   w przypadku podziału komórki. Patogeniczne krętki są bardzo trudnym materiałem do badań. Mają zwyczaj nie poddawać się hodowli in vitro. Hodowla krętków oraz środki jej utrzymania są generalnie bardzo skomplikowane, czasochłonne w przygotowaniu oraz kosztowne. Patogeniczne krętki również mają skłonność do łatwych deformacji, co krzyżuje standardowe czynności badawcze[7]. Wśród wielu znanych nam bakterii wici zlokalizowane są na zewnątrz komórki. W przypadku krętków jest inaczej. Na długości całej komórki tuż pod błoną wewnętrzną włókno osiowe składające się z 7 – 11 peryplazmatycznych wici połączonych na końcach komórki. Wici układają się równolegle wzdłuż protoplazmatycznego cylindra bakterii.  Pojedyncza nić flagelliny znajduje się w odległości ok. 3 nm od kolejnych, co sprawia, że każda może kręcić się w tym samym kierunku bez zakłóceń sąsiednich wici. Dzięki temu cylinder obraca się w przeciwnym kierunku do wici, co powoduje „kręcące” ruchy bakterii.

Rysunek 1 Schemat krętka Borrelia burgdorferi oraz przekrój poprzeczny przedstawiający dwa typy ułożenia flageliny.

Źródło: Moon K., Zhao X., Xu H, Liu J, Motaleb A, „Białko domeny powtórzonej tetratrykopeptydu ma głęboki wpływ na składanie wici peryplazmatycznej, morfologię        i ruchliwość krętka Borrelia burgdorferi”, Molecular Microbiology. 2018 Nov; 110(4): 634–647. https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC6218285/ z dnia 15.06.2021

W przypadku przemieszczania się bakterii w półpłynnym środowisku, wici ułożone   w pakiet nie generują wystarczającego momentu obrotowego, aby poruszać bakterię, dlatego możliwe jest ich nachodzenie na siebie. Powoduje to spłaszczenie cylindra i zwiększenie powierzchni, dzięki której krętek jest w stanie „odpychać” się od otoczenia (Rys. 1).             W połączeniu z potrójną ścianą komórkową umożliwia to utrzymanie spiralnego kształtu oraz zapewnia dużą ruchliwość w tkankach żywiciela [8]

Bakterie Borrelia burgdorferi są bakteriami gram ujemnymi. Odbiegają też od innych rodzajów tym, że mają na powierzchni żelatynową osłonkę otaczającą cała bakterię                z proteoglikanów. Taka osłonka działa jak zbroja, która ma chronić bakterię przed naszym układem immunologicznym.

Ważną rolę w zewnętrznej budowie błony komórkowej krętków są lipoproteiny, należą do nich Osp: OspA – OspF. i mają wpływ na migrację, penetrację oraz odpowiedź immunologiczną. W Europie i Ameryce Północne białka Osp A stanowią podział krętków na 7 stereotypów chorobotwórczych dla człowieka: Borrelia burgdorferi sensu stricto, Borrelia afzelii, Borrelia garinii, Borrelia bissetti, Borrelia spielmanii, Borrelia lusitaniae, Borrelia valaisiana

Kolejną cechą krętków Borrelii jest zmienność morfologiczna z postaci krętka może zmienić się w cystę (forma L) jeżeli znajdą się w trudnych warunkach środowiskowych. Część mechanizmu obronnego krętków boreliozy, walczącego z układem immunologicznym ssaków, wykształciła umiejętność wyłączania grup genów odpowiedzialnych za tworzenie ściany komórkowej. Dodatkowo krętki mogą utworzyć tzw. formy ‘blebs’ (spory – pęcherzyki pozakomórkowe) zawierające niskocząsteczkowe lipoproteiny OspA, OspB            i OspC (ang. outersurface protein). W taki sposób eliminują antygeny związane ze ścianą komórkową. W przypadku krętków Borrelii należy myśleć jak o pasożytach ze względu na ich podstępność.

Z przeprowadzonych dotychczas badań wiemy, że krętki Borrelia burgdorferi przemieszczają się z krwioobiegu do tkanek przez co wykrywa się je w mózgu, oczach, stawach, tarczycy, skórze, śledzionie, wątrobie, układzie pokarmowym, przysadce mózgowej, pęcherzu moczowym i w innych narządach[9] [10] [11] [12] [13] [14] [15] [16] [17] [18] [19] [20]. To jaką formę przybierze bakteria zależy od środowiska w jakim się znajdzie, w jednych tkankach będzie    w tradycyjnej formie spirali w innych zmieni się w formę L. Jak dotychczas nie wiadomo jaka jest droga rozprzestrzeniania się w organizmie człowieka.

Drogą zakażenia – wektorem są kleszcze z rodzaju Ixodes – w Ameryce Północnej Ixodes scapularis, w Europie Ixodes ricinus, Azji – Ixodes persulcatus głownie spotykane są w lasach liściastych i mieszanych, na łąkach, a ze względu na dużą ekspansję ludzi             i tworzenie rekreacyjnych terenów zielonych również masowo są spotykane w miastach. W Polsce najczęściej aktywność kleszczy obserwuje się od kwietnia do listopada, ale ze względu na zmiany klimatyczne są aktywne cały rok. Literatura opisuje, że nie tylko kleszcze są drogą zarażenia, ale istnieją także inne mechanizmy. Można spotkać się z zarażeniem drogą płciową, poprzez mocz, łzy, mleko matki, a także podczas ciąży[21] [22] [23] [24] [25]. Badania wskazują, że krętki Borrelii wykryto u much gryzących, komarów, pcheł, wszy, meszek oraz roztoczy z czego zostało udowodnione, że muchy i roztocza również przenoszą krętki na żywiciela[26].

W 1996 roku na Międzynarodowej Konferencji na Temat Boreliozy dr Mark Klempner przedstawił ciekawy referat, który w pewnym sensie odpowiedział na pytanie, jak krętki mogą się dostać do naczyń włosowatych i błon komórkowych[27]. Dr Mark Klempner wykazał, że gdy bakteria Borrelii atakuje swojego żywiciela sprawia, że komórka wydziela enzymy lityczne co powoduje jej rozkład, a w konsekwencji krętek Borrelii może się przedostać w każde miejsce w organizmie. Dr Mark Klempner wykazał również, że krętek może wnikać do takich komórek jak ludzki fibroblast (komórki budujące blizny) i tam się ukryć. Patogen w takim miejscu był zabezpieczony przed układem immunologicznym. Co ważniejsze, kiedy zakażone boreliozą fibroblasty inkubowano z ceftriaxonem, aż ⅔ z nich nadal produkowało żywe krętki po dwóch tygodniach, a w dalszych eksperymentach nawet po ponad 30 dniach. Tak więc bakteria ta posiada wiele unikalnych strategii życiowych

Na chwilę obecną nie można stwierdzić całkowitego przebiegu infekcji od zarażenia do ataku poszczególnych tkanek i narządów, natomiast z punktu widzenia układu immunologicznego następuje cały szereg reakcji z układu odpornościowego zarówno swoistego jak i nieswoistego.

W pierwszych tygodniach od zakażenia nie tworzą się swoiste przeciwciała więc         z infekcją radzi sobie odporność wrodzona makrofagi i granulocyty, interferon, lizozym oraz układ dopełniacza komórek cytotoksycznych. Kolejnym etapem jest działanie odporności nabytej, w której limfocyty B tworzą swoiste przeciwciała oraz limfocyty T tworzące receptory wiążące antygeny i tak powstaje pełna odpowiedź immunologiczna[28]. Niestety        w dzisiejszych czasach u większości ludzi istnieją nieswoiste zaburzenia ze strony układu odpornościowego co skutkuje niedostateczną obroną przed tak zmienną bakterią jaką jest Borrelia burgdorferi. Dr David Dorward z Laboratorium Rocky Mountain opublikował film    o tym, jak Borrelia burgdorferi zachowuje się otaczana przez komórki B (białe krwinki wytwarzające przeciwciała). Krętek najpierw zaczepił o koniec komórki B, wszedł w nią, podzielił się i rozerwał komórkę. Proces powtarzał się przez 3 dni, dopóki krętki zrównoważyły komórki B. Niepokojące było to, że niektóre krętki potrafiły zerwać błonę komórkową limfocytu B i nosić ja niczym okrycie.[29] W związku z tym można wyciągnąć wnioski – bakteria może nie zostać wykryta przez układ immunologiczny, ponieważ potrafi wykorzystać błonę komórek B jako kamuflaż.

Organizmy Borrelii zostały zbadane w śródbłonku, komórkach glejowych, komórkach nerwowych i mózgowych. Jak wykazały badania dzieje się tak za sprawą specjalnych receptorów na powierzchni krętka. Zazwyczaj bakterie Borrelii żyją w tankach dużo głębiej niż inne bakterie. Zawdzięczają to swojej budowie i dzięki temu poruszają się znacznie lepiej w tkankach zbliżonych do kolagenowych niż we krwi.

Doktor Viviane Schaller opowiada o swojej walce o zmianę diagnozy boreliozy i zaalarmowanie władz służby zdrowia, lekarzy i pacjentów przed epidemią, której skala jest zaprzeczona. Uważa się, że 3 miliony ludzi cierpi na boreliozę, ale mniej niż 10 000 jest leczonych. Powód tej sytuacji? Objawy naśladują mnóstwo schorzeń i dezorientują lekarzy, którzy opierają swoją diagnozę na przestarzałym teście biologicznym.

Konsekwencjaą tego jest, że pacjenci ciągną cierpienie latami. Viviane Schaller ujawnia zmowę między interesami finansowymi, strategią polityczną i kwestiami zdrowia publicznego, która doprowadziła do tej sytuacji, i sugeruje sposoby wyjścia z zaprzeczenia. Ilustrowany licznymi przypadkami klinicznymi, cenny przewodnik do zrozumienia choroby z Lyme, jej objawów i diagnozy. W jej książce można przeczytać o jej walce w dążeniu do prawidłowej diagnozy. „Jak uciszyliśmy informatora 31 maja 2012 r. Ministerstwo Zdrowia nakazało zamknięcie laboratorium analitycznego Schaller w Strasburgu, będącego liderem boreliozy, poważnej choroby przenoszonej przez kleszcze. Oskarża się go o stosowanie nieautoryzowanego testu diagnostycznego i wykrywanie pacjentów, których „oficjalne” testy nie identyfikują. Zamiast zastanawiać się nad jego odkryciami, wybieramy na wysokich stanowiskach kneblowanie informatora, który zostanie nawet postawiony przed sądem.”[30]

[1] Marcus Karol. Verhandlungen der dermatologischen Gesellschaft zu Stockholm. „Archiv für Dermatologie und Syphilis”. 107, s. 467–470, 1911. DOI: 10.1007/BF01832773

[2] Burgdorfer W., How the discovery of Borrelia burgdorferi came about, „Clinics in Dermatology”, 11 (3), 1993, s. 335–338, PMID: 8221514

[3] Steere A.C. Lyme borreliosis in 2005, 30 years after initial observations in Lyme Connecticut. „Wien Klin Wochenschr.”. 118 (21–22), s. 625–633, 2008 Nov. PMID: 17160599

[4] Buhner S., Pokonać boreliozę naturalne sposoby zapobiegania i leczenia boreliozy i jej koinfekcji, s. 23-24

[5] Tamże, s. 24

[6] Grier Thomas M. „Zawiłości boreliozy”, A Microbiology Tutorial; w: Lyme Disease Survival Manual 2000

[7] Hardhami Rosey, „Antibiotic Selective Markers and Spirochete Genetics” J Mol Microbiol Biotechnol 2000 Oct;2(4):425-32.

[8]Moon K., Zhao X., Xu H, Liu J, Motaleb A, „Białko domeny powtórzonej tetratrykopeptydu ma głęboki wpływ na składanie wici peryplazmatycznej, morfologię i ruchliwość krętka Borrelia burgdorferi”, Molecular Microbiology. 2018 Nov; 110(4): 634–647. https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC6218285/ z dnia 15.06.2021

[9] Stanek G, Strle F. Lyme borreliosis. Lancet. 2003 Nov 15;362(9396):1639-47. https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/14630446/ dostęp z dnia 15.06.2021

[10] Gupta N, Tripathy K. Retinitis. 2021 Feb 14. In: StatPearls [Internet]. Treasure Island (FL): StatPearls Publishing; 2021 Jan–. PMID: 32809355, https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/32809355/ dostęp z dnia 15.06.2021

[11] Havuz E, Güdül Havuz S. Lyme disease atypically presenting with a singular symptom: Unilateral chorioretinitis. Eur J Ophthalmol. 2021 Mar;31(2):NP151-NP156. Epub 2020 Oct 1, https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/32998513/ dostęp z dnia 15.06.2021

[12] Träisk F, Lindquist L. Optic nerve involvement in Lyme disease. Curr Opin Ophthalmol. 2012 Nov;23(6):485-90, https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/23047166/ dostęp z dnia 15.06.2021

[13] Shukla SK, Singh G, Ahmad S, Pant P. Infections, genetic and environmental factors in pathogenesis of autoimmune thyroid diseases. Microb Pathog. 2018 Mar; 116:279-288. Epub 2018 Jan 8, https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/29325864/ dostęp z dnia 15.06.2021

[14] Benvenga S, Guarneri F, Vaccaro M, Santarpia L, Trimarchi F. Homologies between proteins of Borrelia burgdorferi and thyroid autoantigens. Thyroid. 2004 Nov;14(11):964-6, https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/15671776/ dostęp z dnia 15.06.2021

[15] Benvenga S, Santarpia L, Trimarchi F, Guarneri F. Human thyroid autoantigens and proteins of Yersinia and Borrelia share amino acid sequence homology that includes binding motifs to HLA-DR molecules and T-cell receptor. Thyroid. 2006 Mar;16(3):225-36, https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/16571084/ dostęp z dnia 15.06.2021

[16] Tvarůzková Z, Pavlová S, Doubek M, Mayer J, Pospísilová S. Lymfoproliferativní onemocnení u pacientů s autoimunitními a infekcními onemocneními: význam antigenní stimulace a zánetlivých procesů [Lymphoproliferative disease in patients with autoimmune and inflammatory diseases: significance of antigenic stimulation and inflammatory processes]. Cas Lek Cesk. 2011;150(3):161-8. Czech. https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/21560455/ dostęp z dnia 15.06.2021

[17] Eisendle K, Grabner T, Kutzner H, Zelger B. Possible role of Borrelia burgdorferi sensu lato infection in lichen sclerosus. Arch Dermatol. 2008 May;144(5):591-8. https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/18490585/ dostęp z dnia 15.06.2021

[18] García-Moreno JM, Borobio-Enciso MV, Angulo-Fraile S, Izquierdo G. Pseudotumor cerebri en un paciente con enfermedad de Lyme e hipotiroidismo [Pseudotumour cerebri in a patient with Lyme disease and hypothyroidism]. Rev Neurol. 2003 Apr 16-30;36(8):727-9. Spanish., https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/12717650/ dostęp z dnia 15.06.2021

[19] Bartůnĕk P, Gorican K, Veiser T, Táborský M, Hulínská D. Significance of Borrelia infection in development of dilated cardiomypathy (a pilot study). Prague Med Rep. 2007;108(4):339-47, https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/18780646/ dostęp z dnia 15.06.2021

[20] Bagautdinova LI, Platonov AE, Sarksyan DS, Stukolova OV, Shipulin GA, Maleev VV, Dudarev MV. Katamnez bol’nykh iksodovymi kleshchevymi borreliozami, vyzvannymi Borrelia miyamotoi ili Borrelia burgdorferi sensu lato [Follow-up of patients with Ixodes tick-borne borrelioses caused by Borrelia miyamotoi or Borrelia burgdorferi sensu lato]. Ter Arkh. 2016;88(11):43-54. Russian, https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/28005031/ z dnia 15.06.2021

[21] Buhner Stephen Harrod, Pokonać Boreliozę naturalne sposoby zapobiegania i leczenia boreliozy i jej koinfekcji, Wydawnictwo Stowarzyszenie Chorych na Boreliozę 2010r, str 78

[22] Weber K, Bratzke HJ, Neubert U, Wilske B, Duray PH. Borrelia burgdorferi in a newborn despite oral penicillin for Lyme borreliosis during pregnancy. Pediatr Infect Dis J. 1988 Apr;7(4):286-9. https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/3130607/ dostęp z dnia 18.06.2021

[23] Williams CL, Strobino B, Weinstein A, Spierling P, Medici F. Maternal Lyme disease and congenital malformations: a cord blood serosurvey in endemic and control areas. Paediatr Perinat Epidemiol. 1995 Jul;9(3):320-30, https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/7479280/ dostęp z dnia 18.06.2021

[24] Waddell LA, Greig J, Lindsay LR, Hinckley AF, Ogden NH. A systematic review on the impact of gestational Lyme disease in humans on the fetus and newborn. PLoS One. 2018 Nov 12;13(11):e0207067. https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/30419059/ dostęp z dnia 18.06.2021

[25] Farrell GM, Yousef AE, Marth EH. Survival of Borrelia burgdorferi in Whole Milk, Low Fat Milk, and Skim Milk at 34°C and in Skim Milk at 5°C. J Food Prot. 1991 Jul;54(7):532-536, https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/31051549/ dostęp z dnia 18.06.2021

[26] van der Kolk JH. Borrelia burgdorferi seeks vectors. Vet Q. 2014;34(3):119. https://www.tandfonline.com/doi/full/10.1080/01652176.2014.972609 dostęp z dnia 18.06.2021

[27] Grier Thomas M. „Zawiłości boreliozy”, A Microbiology Tutorial; w: Lyme Disease Survival Manual 2000

[28] Buhner Stephen Harrod, Pokonać Boreliozę naturalne sposoby zapobiegania i leczenia boreliozy i jej koinfekcji, Wydawnictwo Stowarzyszenie Chorych na Boreliozę 2010r, str 103

[29]Thomas M. Grier „Zawiłości boreliozy”, A Microbiology Tutorial; w: Lyme Disease Survival Manual 2000

[30] Schaller Vivien, przedmowa Horowitz R.I., „Borelioza Epidemia, którą przed tobą ukrywamy”, THIERRY SOUCCAR, Francja 2015

Objawy Boreliozy

Objawy boreliozy często są niejednoznaczne i są klasyfikowane jako inne choroby. Badania nad zwierzętami wykazały[1], że już niecały tydzień po zainfekowaniu krętki Borrelii mogą się znajdować głęboko w tkankach, ścięgnach, mięśniach, mózgu i sercu. Poza tym wiele objawów może być wspólnych, ponieważ bakterie wydzielają toksyny, które powodują zatrucie organizmu i zmniejszenie ilości składników odżywczych. Podobnie bywa z innymi bakteriami gram – ujemnymi. Czasami trudno jest odróżnić objawy boreliozy od innych chorób. Borelioza wykazuje tak dużą różnorodność objawów w różnych częściach ciała           i organizmu, że nie zawsze jej przebieg przypomina klasyczny objaw choroby. Można się spotkać z tym, że występuje tylko jeden objaw, a może być tak że jest ich więcej i nie jest to zależne od czasu infekcji.

Można wyróżnić 3 etapy rozwoju choroby:

•         Etap pierwszy

W pierwszym etapie choroby może wystąpić rumień[2] [3](łac. erythrea), rumień wędrujący (erythrea migrans) występuje tylko u 30% przypadków lub limfocytoma boreliozowa  (borrelial lymphocytoma) (przypomina brodawki tylko wypełnione krwią) są to charakterystyczne objawy, podwyższona temperatura ciała, objawy grypopodobne, bóle mięśni i stawów, zapalenie spojówek, pokrzywka na skórze, a także powiększone węzły chłonne. Etap tan trwa do miesiąca od ukąszenia kleszcza, ale objawy mogą mieć charakter nawracający.

•         Etap drugi

W tym etapie objawy pojawiają się po kilku tygodniach od ukąszenia, krętki Borrelii atakują stawy, wątrobę, śledzionę, mózg, układ krążenia i układ nerwowy. Możliwe objawy to zapalenie i/lub sztywność stawów i mięśni szczególnie w dużych stawach, zapalenie opon mózgowych, objaw Bella, zapalenie mięśnia sercowego lub blok przedsionkowo-komorowy. Etap ten może się utrzymywać nawet kilka miesięcy, objawy mogą mieć charakter przewlekły lub nawrotowy[4].

•         Etap trzeci

Na tym etapie dochodzi do przewlekłego uszkodzenia układu nerwowego z postępującym zapaleniem mózgu i/lub rdzenia kręgowego, występują nerwobóle, spastyczność, niedowłady i paraliże. Mozę dojść do krwotocznego zapalenia mózgu z jednoczesnym zapaleniem nerwu wzrokowego, pogorszenie widzenia, a nawet utrata wzroku. Czasami występuje uszkodzenie narządu słuchu.

Wyróżnia się też uszkodzenie narządu ruchu z występującymi zmianami zwyrodnieniowymi. Objawy takie mogą występować kilka lat od zakażenia, jest to stadium przewlekłe, które swoimi objawami przypomina wiele innych chorób powodując trudność w prawidłowej diagnozie

Wśród najczęściej występujących objawów boreliozy można wymienić[5]:

• zapalenie stawów, zmiany zwyrodnieniowe z występującym ścieraniem chrząstki stawowej,
• zanikowe zapalenie skóry,
• zapalenie mięśnia sercowego,
• paraliż, zaburzenia psychiczne (neuroborelioza),
• zespół chronicznego zmęczenia,
• psychoza.

Borelioza w późnym stadium może dawać bardzo zróżnicowane objawy kliniczne                   z powikłaniami[6] m.in. stwardnienie rozsiane, reumatoidalne zapalenie stawów, choroba Alzheimera, choroba Parkinsona, zespół jelita wrażliwego, toczeń, sarkoidoza, fibromialgia, itd. [7]

Poniższa tabela przedstawia objawy kliniczne jakie mogą wystąpić

Tabela 1. Objawy boreliozy

Źródło: Biodoktor Anita Szczepaniak, Borelioza Nieujawnione Dotąd Informacje, Wyd. 1 2017 r. str. 31-35

[1] Buhner, s. 36

[2] D.Ingels, Borelioza. Jak się chronić, jak rozpoznawać i jak radzić sobie z objawami, Wydawnictwo Znak, Kraków 2019, s. 22-25

[3] R.Pawliczak, Borelioza praktyczne rozwiązanie dla lekarzy rodzinnych, pediatrów i internistów, Medical Educatiom, Warszawa 2019, s. 26-27

[4] tamże, s. 28-29, 33-35

[5] W-D. Storl, Naturalne leczenie boreliozy, Purana, Wrocław 2012, s. 60-61

[6] M. Bortel Badura,  konferencja „Borelioza- cicha epidemia”, Katowice maj 2019

[7] Horowitz R. I., Borelioza i koinfekcje, co można zrobić by czuć się lepiej, Purana Wrocław 2019, s. 95

Diagnostyka boreliozy

Standardowo boreliozę dzieli się na trzy stadia przebiegu choroby – wczesna, wczesna rozpoznana i późna. Wczesna to czas od 1 dnia do 6 tygodni od zarażenia, wczesna rozpoznana od 6 tygodni do 6 miesięcy od zarażenia, a późna od 6 miesięcy do kilku lat. Jest to bardzo uproszczony schemat. W oparciu o wyniki badań lekarze stwierdzają, że obecność przeciwciał w klasie IgM oznacza wczesną boreliozę natomiast w klasie IgG już przebytą.    W praktyce bardzo często przeciwciała w klasie IgM znajdują się przez wiele lat nawet już po leczeniu i ustąpieniu objawów[1] [2].

Wśród znanej diagnostyki medycznej można znaleźć testy badające odpowiedź układu odpornościowego IgM i IgG lub materiał genetyczny wykrywający bakterię

Podstawowym testem jest ELISA (enzyme-linked immunosorbent assay) – test, który trzeba potwierdzać innym badaniem, jeśli ten wyjdzie pozytywny (Western Blot). Do badania można wykorzystać surowicę krwi lub płyn mózgowo-rdzeniowy. Podaje dane czy organizm wytworzył przeciwciała nie podając ich klasy. Wiarygodność testu szacuje się na ok. 30-40%. Test wykonany na tej samej próbce wykonany wielokrotnie daje różne wyniki. Może się okazać, że chory nosi w sobie inną bakterię np. kiłę. Jeśli zakażenie krętkami Borrelii występuje w postaci seronegatywnej, wówczas organizm nie wytwarza przeciwciał. W takim przypadku test ELISA zawsze da wynik negatywny[3].

Kolejnym badaniem jest Western-Blot– który wykazuje obecność przeciwciał           w klasie IgM i IgG. Jest to test wykorzystujący metodę jakościową. Jego wiarygodność diagnostyczna jest większa niż testu ELISA i wynosi w granicach 50% – 70%. Stosowane     w diagnostyce laboratoryjnej dostępne testy serologiczne mają na celu wykrywanie przeciwciał, które zawierają zestawy fragmentów krętków Borrelii. W ich składzie można znaleźć fragmenty swoiste i nieswoiste. Są to tak zwane prążki. Zestaw ten dodaje się do pobranej krwi i jeśli znajdują się w niej przeciwciała to w połączeniu powstają możliwe do oznaczenia kompleksy przeciwciało-antygen. We wczesnym etapie infekcji układ immunologiczny rozpoznaje tylko kilka antygenów. W badaniu Western-Blot wykorzystane są dane antygeny: p41, p39 ip58, p83/100, p53, p43, p39, p30, p21, Ospl7, pl4 mogą się one pojawić tygodnie, miesiące a nawet lata po zainfekowani. Nie ma obecnie takiego prążka, który byłby odpowiedni tylko dla krętków Borrelii, dlatego jak i w przypadku testu ELISA, test Western-Blot może dawać wynik fałszywie dodatni, gdy w organizmie są obecne inne patogeny. Z uwagi na powyższe ważne jest, aby wykonywać testy w laboratorium posiadającym doświadczenie w zakresie badań chorób odkleszczowych.

Rysunek 2. Wytwarzanie przeciwciał IgM i IgG po zakażeniu krętkiem boreliozy

Źródło: M. Bortel- Badura, konferencja „Borelioza- cicha epidemia”, Katowice maj 2019

             Testy serologiczne należy wykonywać nie wcześniej niż 4-6 tygodni od zakażenia. Ze względu na fazę zakażenia wyniki mogą być różne. Faza wczesna może trwać nawet kilka lat. Specjaliści zalecają wykonanie testów nawet kilkukrotnie, ponieważ te często wychodzą fałszywie ujemne.[4]

Inne metody diagnostyczne to:

LTT (ang. Lymphocyte Transformation Test) – służy do wykrywania limfocytów T. Badanie to polega na ocenie reaktywności komórek układu immunologiczne[5] (limfocytów T pamięci immunologicznej) pod kątem badanego antygenu/alergenu, np. lek lub białko bakteryjne. Badanie wykonuje się z żylnej krwi obwodowej pacjenta. Dochodzi do odseparowania limfocytów i monocytów. Za wynik badania odpowiadają komórki, które były stymulowane przez antygen/alergen, a odpowiedź układu immunologicznego była wysoka. Test LTT potrafi wykryć jedną komórkę spośród stu tysięcy limfocytów, co wskazuje na bardzo wysoką czułość testu. Test daje 98% wiarygodności.[6]   

LUAT – Lyme Urine Antigens wykrywa antygen w moczu[7]. Do badania konieczne jest podanie antybiotyków np. pochodnych penicyliny lub cefalosporyn, leków takich jak tynidazol lub metronidazol, Leki te mają za zadanie rozbicie „cyst” boreliozowych, aby można było oznaczyć obecność bakterii.

CD57 limocyty CD 57 (ang. cluster of differentiation) – to marker odpornościowy, ma na celu wykrycie spadek limfocytów, uważany jest za wykładnik odporności własnej przeciwko Borrelii. Osoby z przewlekła boreliozą i objawami neurologicznymi mają niższy wskaźnik CD57 niż osoby z objawami mięśniowo-szkieletowymi. Test CD57 jest badaniem, które polega na wykryciu we krwi liczby komórek z obecnością markera CD57.[8]

KKI– (Krążące Kompleksy Immunologiczne) „rozbicie” krążących kompleksów immunologicznych, ma na celu uwolnienie przeciwciał IgM i IgG, aby oznaczyć ich obecność za pomocą testu Western-Blot lub ELISA. Jest badaniem uzupełniającym, gdy występują trudności diagnostyczne i zaleca się go w przypadku późnej boreliozy[9]. Wiarygodność testu szacuje się na 93%[10]

PCR, PCR-RT (ang. reverse-transc.ription polymeraze chain reaction) badanie genetyczne polega na wielokrotnym podgrzewaniu i oziębianiu próbki w warunkach laboratoryjnych celem uzyskania reakcji łańcuchowej polimerazy DNA. Badanie to można wykonywać od razu po ukąszeniu. Może także służyć do monitorowania leczenia[11]­,[12]. Wiarygodności testu ocenia się na 68%[13]. Ograniczeniem testu PCR jest to, iż bakterie nie pływają swobodnie we krwi, lecz ukrywają się w tkankach przez co trudno je wykryć[14]

Badania krwi nie dają więcej niż 30-50% szans wykrycia bakterii Borrelia Burgdorferi w organizmie. Na chwilę obecną u ponad 70% zarażonych osób w bardzo krótkim czasie zostaje porażony aparat genetyczny tzn. bakterie uszkadzają wybrane chromosomy.[15] Układ immunologiczny funkcjonuje w ten sposób, że najpierw rozpoznaje intruza, a później go atakuje. Czasami atakuje własne komórki. Określa się to chorobą autoimmunologiczną. Jeżeli intruz ma strukturę chemiczną podobną do naszych antygenów, nasze ciało może wytworzyć przeciwciała przeciw własnym tkankom. Proces ten nasilił się w ostatnich latach kilku latach – jeszcze 8 lat temu wskaźnik chorób z autoagresji nie przekraczał 15%53.

Wśród wielu osób zakażonych krętkami Borreli naukowcy wykryli auto przeciwciała przeciwko własnym tkankom takim jak[16]:

– neurony (neuryty)

– kardiolipidy

– mielinowe osłonki neuronów (jak w Sclerosis Multiple skrót SM)

– podstawowe białko mieliny (jak w SM)[17]

– neurony mózgowe.

Rozpoznanie boreliozy opiera się zebranym wywiadzie chorobowym i badaniu pacjenta[18].

Dokładne obejrzenie swojego ciała – oprócz rumienia (stwierdza się go tylko u 30% osób), można znaleźć specyficzne czerwone punkty na różnych częściach ciała. Przypominają one brodawki, tylko że są one krwistoczerwone. Stwierdza się je u 85% przypadków.

Inne metody diagnostyczne:

Biorezonans[19] daje 98% wiarygodności. Biorezonans można wykonywać tuż po ukąszeniu, to metoda polegająca na użyciu określonego zakresu częstotliwości fal elektromagnetycznych. Jest to nie tylko metoda diagnostyczna, ale także terapeutyczna[20] [21] [22] [23]. W Niemczech takie badania są refundowane z kasy chorych, a w Rosji jest to powszechna metoda diagnostyczna, stosowana w wyspecjalizowanych gabinetach lekarskich jak również w dużych szpitalach.

Test dra Richarda I. Horwitza – aby sprawdzić, czy występują dane objawy, stosuje się jako uzupełnienie diagnozy.[24]

[1] Buhner Stephen Harrod, Pokonać Boreliozę naturalne sposoby zapobiegania i leczenia boreliozy i jej koinfekcji, Wydawnictwo Stowarzyszenie Chorych na Boreliozę 2010r, str. 124

[2] Biodoktor Anita Szczepaniak, Borelioza Nieujawnione Dotąd Informacje, Wyd. 1 2017 r. str. 60

[3] http://abcboreliozy.pl/testy-diagnostyczne.html z dnia 29.06.2021

[4] http://abcboreliozy.pl/testy-diagnostyczne.html z dnia 18.08.2021

[5] https://www.poradnikzdrowie.pl/sprawdz-sie/badania/test-transformacji-limfocytow-ltt-aa-PVd2-4PUy-gxRu.html z dnia 20.08.2021

[6] Biodoktor Anita Szczepaniak, Borelioza Nieujawnione Dotąd Informacje, Wyd. 1 2017 r. str. 50

[7] http://www.wielkoszynski.webity.pl/zakres-c59bwiadczen/borelioza/antygeny-kretkowe-w-moczu/

z dnia 20.08.2021

[8] https://www.poradnikzdrowie.pl/sprawdz-sie/badania/test-cd57-borelioza-normy-interpretacja-wynikow-aa-eq6R-fqUL-w1YZ.html z dnia 20.08.2021

[9] https://wielkoszynski.pl/krazace-kompleksy-immunologiczne-zawierajace-przeciwciala-przeciw-borrelia-burgdorferi-kki/ z dnia 15.03.2020

[10] Biodoktor Anita Szczepaniak, Borelioza Nieujawnione Dotąd Informacje, Wyd. 1 2017 r., s. 67

[11] Borelioza i Współinfekcje. Najczęściej zadawane pytania, pod red. lek.med.  A. Klimaszewski, Stowarzyszenie Chorych na Boreliozę, Bielsko Biała 2009, s.28

[12] https://www.poradnikzdrowie.pl/sprawdz-sie/badania/pcr-badanie-zastosowanie-na-czym-polega-technika-pcr-aa-UzRK-J2Ph-iywJ.html z dnia 05.04.2020

[13] Biodoktor Anita Szczepaniak, Borelioza Nieujawnione Dotąd Informacje, Wyd. 1 2017 r., s. 67

[14] A.Fedorczuk, Borelioza i inne choroby odzwierzęce, Wydawnictwo JOT, Warszawa 2015, s.13

[15] Biodoktor Anita Szczepaniak, Borelioza Nieujawnione Dotąd Informacje, Wyd. 1 2017 r., s. 51

[16] Chen YQ, Miao JZ, Zhang XZ. [Determination of antibody of Borrelia burgdorferi in the serum of patients with sarcoidosis and its significance]. Zhonghua Nei Ke Za Zhi. 1994 Jan;33(1):15-7. Chinese. PMID: 8045180, https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/8045180/ z dnia 15.07.2021

[17] Brändle SM, Obermeier B, Senel M, Bruder J, Mentele R, Khademi M, Olsson T, Tumani H, Kristoferitsch W, Lottspeich F, Wekerle H, Hohlfeld R, Dornmair K. Distinct oligoclonal band antibodies in multiple sclerosis recognize ubiquitous self-proteins. Proc Natl Acad Sci U S A. 2016 Jul 12;113(28):7864-9. doi: 10.1073/pnas.1522730113. Epub 2016 Jun 20. PMID: 27325759; PMCID: PMC4948369. https://www.pnas.org/content/113/28/7864 dostęp z dnia 22.03.2021r.

[18] A.Grzeszczuk, J.M.Zajkowska, Borelioza, PZWL Wydawnictwo Lekarskie, Warszawa 2018, s.70

[19] Likhoded VG, Kuleshova NV, Sergieva NV, Konev IuV, Trubnikova IA, „Wykrywanie endotoksyn bakterii Gram-ujemnych na podstawie widma częstotliwości promieniowania elektromagnetycznego”, Zh Mikrobiol Epidemiol Immunobiol, May-Jun 2007;(3):3-6. https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/17674472/ dostęp z dnia 20.06.2021

[20] Dartsch P.C., Efekty biorezonansu mobilnego BICOM Optima urządzenie do metabolizmu komórkowego i wybuchu oksydacyjnego komórki pośredniczące w stanach zapalnych”, Journal of Biomedical Science and Research Volume 3 Issue 1 ISSN: 2582-077X, https://biomedres.us/fulltexts/BJSTR.MS.ID.005366.php dostęp z dnia 22.06.2021

[21] Leo Vincent, „Pytania i odpowiedzi dotyczące biorezonansu Bicom”, http://acnh.com.au/wp-content/uploads/2019/08/Bicom-questions-answers.pdf dostęp z dnia 18.01.2020

[22] Clark HR, Kuracja życia metodą dr Clark, Mayapur, Wrocław 2001, s. 40, 425

[23] Trela, M. (2017). Podstawy fizyczne metody rezonansowej do diagnozy i niszczenia patogenów. Zeszyty Naukowe Gdańskiej Szkoły Wyższej, 17, 105-124. https://doi.org/10.24426/zngsw.v17i0.156 dostęp z dnia 27.06.2021

[24] Horowitz R.I., Borelioza i koinfekcje co można zrobić by poczuć się lepiej, Purana Wrocław 2019, str. 39

Metody leczenia boreliozy

Głównym sposobem leczenia boreliozy wedle medycyny akademickiej jest stosowanie antybiotykoterapii. Istnieją dwa sposoby leczenia.

1. W Polsce leczenie odbywa się wedle wytycznych IDSA – Infectious Diseases Society of America (Amerykańskiego Towarzystwa Chorób Zakaźnych). Wedle nich podaje się antybiotyki zazwyczaj 21 dni, a po takiej kuracji borelioza jest całkowicie wyleczona, a jeśli występują objawy to jest to tzw. zespół poboreliozowy. Antybiotykoterapia z wytycznych IDSA obejmuje następujące leki doustne: amoksycylina, doksycyklina, cefuroksym przez okres 14–21[1] dni oraz dożylne: ceftriakson, cefotaksym (cefalosporyny III generacji)              i penicylina G do 28 dni podawania. Wedle Polskiego Towarzystwa Epidemiologów               i Lekarzy Chorób Zakaźnych (PTEiLChZ) jest to jedyna skuteczna metoda leczenia boreliozy.
2. Oprócz wyżej wymienionych standardów znajduje się stowarzyszenie lekarzy ILADS – International Lyme and Associated Diseases Society (Międzynarodowe Towarzystwo Boreliozy i Chorób Powiązanych) specjaliści, którzy stosują leczenie po ukąszeniu kleszcza. Uważają oni, że antybiotyki trzeba podawać w zwiększonych dawkach i określonych kombinacjac np. ceftriakson + doksycyklina + tatriakson, tak długo, aż objawy całkowicie ustąpią plus dodatkowo pewien czas, żeby mieć pewność, że antybiotyki zniszczyły ostatniego krętka[2]. Oprócz antybiotyków zaleca się także cały zestaw ziół przeciwzapalnych, mikro i makroelementy, osłony jelitowe i wątrobowe oraz zioła detoksykujące i oczyszczające. Leczenie metodą ILADS bierze pod uwagę biofilm (galaretowata substancja, w której krętki są zwieszone przez co antybiotyki najpierw muszą pokonać tą barierę, a dopiero później samą bakterię).  Lekarze stosujący tą metodę dużo łatwiej stawiają diagnozę niż lekarze stojący za metodą IDSA. W przypadku działania antybiotyków, możliwe są trzy scenariusze – bakterie zginą, ulegną stagnacji lub będą się nadal rozmnażać. Jest to zależne od koncentracji antybiotyku, mutacji w komórkach bakteryjnych oraz wymiany materiału genetycznego bakterii. Należy pamiętać, że długotrwała antybiotykoterapia prowadzi do poważnych następstw:

wyniszczenie mikrobiomu

– grzybicę organizmu

– alergie pokarmowe

– długotrwałe osłabienie odporności

– depresję

– brak sił

– uszkodzenie zakończeń nerwowych

– paraliżów

– bóle niewiadomego pochodzenia[3].

Jednym z lekarzy stosujących metodę ILADS jest dr R. I. Horowitz z USA. Dostosowuje on terapię do indywidualnych przypadków.

Reakcja Jarischa-Herxheimera

W trakcie prowadzonej terapii może wystąpić reakcja Jarischa–Herxheimera[4]. Jest to trwające klika dni nasilenie objawów boreliozy, jakie powstają w czasie zabijania krętków np. poprzez terapie antybiotykową lub ziołoleczniczą. Podczas reakcji Jarischa–Herxheimera następuje produkcja cytokin, powodując stan zapalny, gorączkę, bóle kostno-stawowe, ból głowy, zaburzenia kognitywne i ogólne pogorszenie samopoczucia. W początkowym etapie leczenia, gdy stan zdrowia się poprawia, to „herksy” są główną przyczyną złego samopoczucia pacjenta. U części pacjentów objawy z czasem przemijają, u pozostałych konieczna jest zmiana leczenia.

Naturalne metody leczenia boreliozy

Współczesny tryb życia aktywnego człowieka naraża go na wpływ wielu negatywnych czynników środowiskowych. Stres, niewłaściwa dieta, zanieczyszczone środowisko, trudne warunki pracy – to wszystko wpływa bardzo niekorzystnie na ludzki organizm. Dodatkowo mutacje szczepów wirusów i bakterii są dzisiaj coraz bardziej odporne na działanie antybiotyków. Współczesne pasożyty są częstą przyczyną wielu epidemii, nie tylko wśród ludzi, ale także zwierząt. Ludzki organizm nie jest w stanie poradzić sobie z tak dużą ilością obciążeń. Przyjmowanie ogromnych dawek leków nie jest natomiast korzystne ze względu na szereg negatywnych skutków ubocznych.

Istnieją różne sposoby leczenia boreliozy i koinfekcji. W tej części pracy zostały omówione naturalne metody wspomagające leczenie skutków boreliozy m.in. takich jak reumatoidalne zapalenie stawów, artroza, problemy z układem limfatycznym, depresja, bóle kręgosłupa, fibromialgia.

Celem naturalnych terapii jest przywrócenie homeostazy organizmowi, czyli prawidłowych funkcji biologicznych. Aby skutecznie leczyć infekcję boreliozy, konieczne jest równoczesne działanie z czterech stron: zabijanie krętków, stymulacja systemu obronnego organizmu, wzmacnianie tkanki łącznej oraz leczenie objawowe. Takie wieloaspektowe podejście do choroby nie jest niczym niezwykłym, natomiast staje się bardziej skomplikowane i wymaga użycia specyficznych metod podczas leczenia boreliozy ze względu na złożoność i wyrafinowanie organizmu chorobotwórczego.[5]

Wielu lekarzy, zielarzy, naturoterapeutów stosuje naturalne metody wspomagające leczenie boreliozy. Dziś najbardziej znane metody naturalne do walki z boreliozą                      i koinfekcjami zostały stworzone przez Stephana Buhnera (tz. protokoły Buhnera). Poza nim dr Henryk Różański również opracował swoje schematy, które są znane i polecane. Można tu wymieniać wiele sposobów zaczynając właśnie od tych dwóch powyższych, ale można do nich również dołączyć zioła Ojca Klimuszki, ozonoterapię, biorezonans, saunę, terapie manualne, bioenergoterapię, komorę hiperbaryczną, akupunkturę, magnetoterapię, perhydrol, MMS, srebro koloidalne, olejki eteryczne, bańki i wiele innych. W pracy skoncentrowano się na wybranych ziołach, biorezonansie, saunie i ozonoterapii.

Leczenie Borrelii wymaga systematyczności i dyscypliny, trzeba wziąć pod uwagę kluczowe aspekty:

1. Wsparcie układu odpornościowego
2. Detoksykacja organizmu
3. Suplementacja mikroskładnikami
4. Odpowiednia dieta – bez cukru, mąki i mleka – najlepiej o niskim indeksie glikemicznym
5. Odrobaczenie

[1] Smoleńska Ż., Matyjasek A., Zdrojewski Z., Borelioza — najnowsze rekomendacje w diagnostyce i leczeniu, Forum Reumatol. 2016, tom 2, nr 2: 58–64, https://journals.viamedica.pl/forum_reumatologiczne/article/view/47201/37438 dostęp z dnia 22.03.2021

[2] Daniel J Cameron, Lorraine B Johnson & Elizabeth L Maloney (2014) Ocena dowodów i zalecenia wytycznych w chorobie z Lyme: kliniczne postępowanie w przypadku znanych ukąszeń kleszczy, rumienia wędrującego i uporczywej choroby, Expert Review of Anti-infective Therapy, 12:9, 1103-1135, https://www.tandfonline.com/action/showCitFormats?doi=10.1586%2F14787210.2014.940900 dostęp z dnia 22.03.2021

[3] Strol W. D., Naturalne leczenie boreliozy, s. 25-37

[4] R. Horowitz,  Borelioza i koinfekcje, Wydawnictwo Purana, Wrocław 2019, s.106-108

[5]Stephen Harrod Buhner, Pokonać Boreliozę naturalne sposoby zapobiegania i leczenia boreliozy i jej koinfekcji, Wydawnictwo Stowarzyszenie Chorych na Boreliozę 2010 r. str. 38

Zioła w stosowane w boreliozie

Ziołolecznictwo wkroczyło na prawdziwą ścieżkę naukową w XIX wieku, kiedy Serturner został oddzielił od opium (maku) morfiny w 1805 r. i Derosne – substancji narkotycznych. W 1818 roku Pelletier i Carentou wyizolowali strychninę z nasion kulek fasoli, chininę z kory quin oraz kofeinę z kawy w 1820 roku[1]. W 1830 roku Leroux wyizolował z kory wierzby salicynę (prekursor aspiryny)[2]. „Złoty wiek ziołolecznictwa” trwał do lat 30. XX wieku. W 1935 Domagk zsyntetyzował sulfonamidy[3]. Rozpoczęła się era chemioterapii, antybiotyków i leków psychotropowych. Obecnie obserwujemy powrót do ziołolecznictwa. Fakty dowiodły, że oprócz korzyści, wiele leków syntetycznych może powodować ogromne i nieodwracalne szkody w organizmie[4]. Natura łączy silne substancje w niektórych roślinach z silnymi substancjami w innych roślinach, aby zmniejszyć ich szkodliwe działanie, dlatego leki pochodzenia roślinnego wciąż stanowią model, którego nie można osiągnąć za pomocą leków syntetyzowanych chemicznie.

W terapii ziołowej wspomagającej leczenie boreliozy najbardziej znany jest protokół dra S. Buhnera, zalecane przez niego zioła dzielą się na protokół podstawowy i protokół rozszerzony. W skład tego pierwszego wchodzą Rdest japoński (Polygonumcus pidatum), Cat’sClaw (Vilcacora), Andrographis paniculata. W protokole rozszerzonym znajdują się Stephania, Eleuthero (Żeńszeń syberyjski, Eleutherococcus sneticosus), Astragalus membranaceus (Traganek błoniasty) Teasel Root (Dipsacus japonica) Smilax (Kolcorośl). Wymienione zioła, poza tym, że bezpośrednio zabijają bakterie, podnoszą także sprawność układu odpornościowego oraz minimalizują poszczególne objawy boreliozy[5].

Można zastosować także inne zioła np. protokół dra Henryka Różańskiego to jest: wyciąg      z Borownicy (Fibis), olej z czarnuszki (Olleum Nigellae), intrakt z piołunu (Abshinti), Sarsaparilla (kolcoroś)  lub Diabelski pazur (Radix Harpagophyti), Ziele zagorzałka, ziele szelężnika lub ziele pszeńca – Herba Odontites, Herba Rhinanti (Alectorolophi) seu Herba Melampyre, Korzeń arcydzięgla – Radix Archangelicae, kwiat wiązówki – Flos Ulmariae, pączki lub kora topoli Gemmae et Cortex Populi, albo wierzby Cortex Salicis, Ziele i korzeń krwiściągu – Herba et Radix Sanguisorbae, Wyciąg z kłącza kurkumy – Extractum Curcumae, Czeremcha pospolita – Prunus padus L, Kwiat lub ziele wrotyczu – Tanacetum vulgaris L., Kwas cynamonowy, trans-, Acidum cinnamylicum, Srebro kolidalne – Argentol, Karwakrol lub tymol – Carvacrolum seu Thymolum[6].  

Poza wymienionymi protokołami można zastosować nalewkę wieloskładnikową, która łączy w sobie wiele odpowiednich ziół do walki z boreliozą. W skład takiej nalewki wchodzą: Brodziuszka Wiechowata (Andrographis), Szczeć pospolita, Tarczyca bajkalska (Chinese Skullcap), Chuhuchuasi, Rdestowiec japoński, Sanguinaria, Graviola, Catalpa, OPC proantocyjanidyn, Pao Pereria, Smocza krew, Łopian pospolity, Czystek, Kurkuma.

Zioła zawarte w nalewce mają działanie przeciwzapalne, antybakteryjne, przeciwwirusowe, detoksykujące, rozbijają biofilm, przekraczają barierę krew-mózg. Zioła mogą powodować reakcję Jarischa-Herxhimera.

[1] Marcel Delepine. Joseph Pelletier and Joseph Caventou. „J.Chem.Edu.”. 28 (9), s. 454-461, 1951 (ang.)

[2] Diarmuid Jeffreys: Aspirin: The Remarkable Story of a Wonder Drug. New York: Bloomsbury Publishing, 2005. ISBN 1-58234-600-3. S. 14-15

[3] Mała Encyklopedia Medycyny. Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1979, s. 231. ISBN 83-01-00200-X.

[4] Gamski W. Uboczne skutki pshiczne stosowania i działania leków [Psychic side effects of the action and application of drugs]. Pol Tyg Lek. 1966 Mar 28;21(13):478-80. Polish.

[5] Buhner S.H., Pokonać boreliozę, s. 193-197

[6] https://mojazielarnia.pl/content/14-protokol-ziolowy-dr-rozanskiego-ziola-stosowane-w-leczeniu-boreliozy

Omówienie wybranych ziół

Zioła stosowane w leczeniu boreliozy mają wielokierunkowe działanie, nie tylko zabijają krętki Borrelii oraz bakterie koinfekcji, ale również stymulują układ odpornościowy, wzmacniają, łagodzą objawy chorobowe. Są alternatywą dla antybiotyków. Wśród stosowanych ziół można wymienić:

Andrographis w boreliozie wykazuje następujące działanie[1] [2] [3] [4] [5]:

– zabija krętki Borrelii

– łatwo przekracza barierę krew-mózg i akumuluje się tkankach ośrodkowego układu nerwowego – w mózgu, rdzeniu kręgowym, w płynie mózgowo-rdzeniowym

– ma działanie przeciwzapalne – pomocny przy objawach stawowych

– ma swoiste działanie przeciwzapalne na centralny układ nerwowy

– ochrania i leczy neurologiczne aspekty boreliozy

– działa także jako środek uspakajający

– jest pomocny przy zwalczaniu innych objawów boreliozy, m.in.: bóle głowy, splątanie, chroniczne zmęczenie

– zmniejsza reakcje autoimmunologiczne

– stymuluje odpowiedź immunologiczną na zakażenie

– ułatwia funkcjonowanie wątroby i chroni ją

– chroni mięsień sercowy

– ze względu na szerokie działanie systemowe na organizm, zarówno chroni go przed uszkodzeniem z powodu infekcji, jak też zabija krętki w miejscach, gdzie się zagnieździły  i w tym samym czasie zapewnia ogólne wzmocnienie odporności.

„Zawiera składniki aktywne takie jak diterpeny (andrografolidy: dezoksyandrografolid, neoandrografolid, izoandrografolid, bisandrografolid, adrografizyd), flawonoidy (metoksy-flawony), sole mineralne (potas).”[6]

Szczeć pospolita[7] [8] [9] [10] – Dipsacus silvester (silvestris) Hudson. Jak pisze dr Różański „roślina ta występuje dziko w Polsce, czasem jest uprawiana. Pospolita na południu Polski. Należy do rodziny szczeciowatych – Dipsacaceae. Surowcem jest korzeń i liście – Radix et Folium Dipsaci. Korzenie wykopuje sie wiosną lub jesienią, liście przed i w czasie kwitnienia. Surowce obfitują w kwas chlorogenowy, chinowy i kawowy, ponadto w istotne irydoidy: cefelarozyd (scabiozyd), dipsakotynę i dipsakan (glikozyd), trójterpeny (kwas ursolowy), saponiny i alkaloidy.” [11]

Szczeć pospolita wykazuje następujące działanie:

– bakteriostatyczne

– tonizujące dla wątroby i nerek

– wzmacniające ścięgna i kości

– przeciwzapalne w dolegliwościach związanych z bólami w kręgosłupie, bólami kończyn      w szczególności kolan

– przeciwbólowe, przy bolących opuchliznach

– poprawiające krążenie.

Chinese skullcap (Scutellaria) – Tarczyca bajkalska [12] [13] [14] [15], stosowana jest                 w przypadku infekcji Borrelią, Chlamydią, Mykoplazmą, oraz Ehrlichą (Anaplasmą)               z infekcji wirusowych.

„Wszystkie gatunki zawierają flawonoidy (gorzka skutelaryna – scutellarinum – C10H8O3, apigenina, hispidulina, luteolina, skutellareina), garbniki, kwasy fenolowe (taninowy, cynamonowy), irydoidy (katalpol), olejek eteryczny (limonene, terpineol (monoterpeny);       d-kadinen, kariofilen, trans-β-farnesen, β-humulen (seskwiterpeny).

W tarczycy bajkalskiej jest około 20% flawonoidów lipofilnych (bajkalina, bajkaleina, wogonozyd, wogonina, skutelareina, oroksylina, skulkapflawon).

Tarczyca bajkalska i tarczyca pospolita zawierają bajkalinę (baicaline), bajkaleinę (baicaleine) i glikozyd apigeniny. Tarczyca pospolita zawiera dodatkowo galerozyd (baicalein-β-L-rhamnofuranoside)”.[16]

Chinese Scullap wykazuje właściwości:

– przeciwbakteryjne

– neuroprotekcyjne – ochrona mózgu przed czynnikami wywołującymi zapalenie

– przeciwwirusowe

– antyoksydacyjne

– przeciwgrzybiczne

– przeciwnadciśnieniowe

– modulacja kaskady cytokin, dzięki czemu zatrzymuje większość stanów zapalnych               w organizmie i zakłóca zdolność patogenów do lokalizowania i wnikania do komórek docelowych oraz gromadzenia substancji odżywczych i rozmnażania

– uspakajające

– przeciwdrgawkowe

Chuchuhausi (Maytenus krukovii) [17] [18] [19][20]- ekstrakt z jego czerwonej kory był przedmiotem licznych badań. Ich wyniki wykazały, że ma działanie przeciwzapalne                i przeciwbólowe. Badania w latach 60-tych wskazały, że stymuluje wzrost fagocytozy i jej wpływ na układ siateczkowo-śródbłonkowy, przy użyciu ekstraktu roślinnego i zgodnie    z jego formułą National Cancer Institute przeprowadził wiele badań przesiewowych w celu potwierdzenia jej działania przeciwnowotworowego i wyizolowania wystarczającej ilości mayatansina. Ogólnie rzecz biorąc, udało się opracować i częściowo potwierdzić działanie przeciwnowotworowe (takie jak przeciwbiałaczkowe), głównie w ekstraktach z liści i kory, zwłaszcza w różnych chorobach skóry, które zostały wykazane w przeszłości, ale                  w kluczowych kategoriach ma poważne skutki uboczne. Kilka niedawnych badań na pospolitych gatunkach zawierających podobne związki triterpenowe wykazało działanie przeciwrakowe – chociaż tylko we wstępnych testach in vitro – i silne działanie hamujące wirusy.

Działanie przeciwzapalne oraz przeciwbólowe, jako głównie wykorzystywane w tradycyjnym stosowaniu, zostało potwierdzone w badaniach na szczurach laboratoryjnych i częściowo skorelowane z działaniem triterpenów. Ostatnio wykryto silne działanie hamujące kinazę białkową (enzymy występujące w licznych schorzeniach, jak zapalenia stawów, astma, nowotwory, choroby sercowo-naczyniowe), wynikające z działania jednej tylko frakcji triterpenowej w wyciągu alkoholowym.[21]

Jak nazwa wskazuje Chuchuchasi czyli „drżenie pleców” ma właściwości:

– przeciwbólowe,

– ściągające

– antyrakowe

– przeciwreumatyczne

– antyoksydacyjne

Rdestowiec japoński (Polygonum cuspidatum) [22] [23] [24] [25]

Suma działania wszystkich związków rdestowca daje ciekawy efekt w stosunku do układu odpornościowego. Z jednej bowiem strony preparaty rdestowców działają immunostymulująco, z drugiej jednak hamują procesy autoagresji immunologicznej. Może to być wykorzystane w fitoterapii wielu chorób autoimmunologicznych, np. reumatyzmu, artretyzmu, pęcherzycy, bielactwa, cukrzycy, wyprysku potnicowego, atopowego zapalenia skóry, pokrzywek alergicznych, alergii uogólnionych, liszaja płaskiego, rumienia guzowatego, tocznia rumieniowatego, łuszczycy, łysienia z autoagresji[26].

Rdest japoński ma specyficzne działanie w boreliozie:

– stymuluje mikrokrążenie, szczególnie w gałkach ocznych, kolanach, sercu oraz w skórze, dlatego jest istotny przy transporcie aktywnych składników do miejsc dotkniętych obecnością krętków

– redukuje stan zapalny w tkankach, więc zmniejsza wpływ bakterii Borrelii zarówno            w stawach, jak i skórze

– chroni organizm przed uszkodzeniami powodowanymi przez endotoksyny

– pomaga obniżyć siłę reakcji Herxheimera

– chroni i poprawia pracę serca oraz redukuje stany zapalne w tkankach,

– jest pomocny przy objawach sercowych w boreliozie, takich jak: kołatanie serca, ból           w klatce piersiowej, duszność i zawroty głowy

– obniża autoimmunologiczne reakcje organizmu na boreliozę

– podnosi odporność

– składniki Polygonum cuspidatum przechodzą przez barierę krew-mózg i wywierają wpływ na ośrodkowy układ nerwowy, gdzie działają przeciw krętkom, przeciwzapalnie

– redukuje wytwarzanie reaktywnych form tlenu w mózgu oraz w ośrodkowym układzie nerwowym.

– działa jak antybiotyki i leki przeciwwirusowe, o szerokim spektrum zastosowań, włączając w to działanie przeciw krętkom

– działa synergistycznie z innymi ziołami czy lekami w leczeniu boreliozy

– chroni integralność śródbłonka naczyniowego przed bakterią Borrelii oraz czynnikami konfekcyjnymi, takimi jak np. Bartonella.

Sanguinaria canadensis L. [27] [28]– roślina z Ameryki Północnej, stosowana w tamtejszej fitoterapii nieżytów układu oddechowego, zmian nowotworowych skóry i chorób pęcherzyka żółciowego. Hamuje powstawanie płytki nazębnej, dlatego ekstrakty dodawano niegdyś do wielu past i płynów do płukania jamy ustnej

– środek żółciopędny,

– rozkurczowy,

– uspokajający,

– przeciwbólowy

– nasenny,

– nasercowy,

– przy nieżytach oraz infekcjach układu pokarmowego,

– infekcji błon śluzowych narządów płciowych i jamy ustnej,

– jest to typowy cholagoga, antiseptica i antibacterica,

– pobudza wydzielanie soków trawiennych, kwasu solnego i poszczególnych enzymów, wydatnie poprawiając trawienie i przyswajanie składników pokarmowych.

– znosi palpitacje serca,

– przeciwreumatycznie

– przeciwgorączkowo[29]

Graviola (Annonamuricata L.)[30] [31] [32] należy do rodziny Annonaceae. Roślina znana jest  w Hiszpanii jako guanábana, a Polska nazwa to flaszowiec miękkociernisty. Jest drzewem rosnącym w amazońskiej dżungli w Brazylii, jak również w innych częściach Ameryki Południowej (nazywana Sourosp), jest bardzo popularna na Kubie i na wyspach Bahama,       w Puerto Rico oraz w Kolumbii. Drzewa gravioli, które rosną w ciepłym klimacie, także       w innych zakątkach kuli ziemskiej (Afryka i Oceania), są przez cały rok zielone. Roślina ta ma pradawne korzenie w zastosowaniu z uwagi na jej wszechstronne właściwości lecznicze. Od tysiąca lat uznawana jest jako wartościowy środek leczniczy w naturalnej medycynie południowoamerykańskiej. Różne części drzewa gravioli, w tym kora, liście, korzenie, owoce i nasiona były znane i wykorzystywane przez peruwiańskich szamanów i Indian w Ameryce Południowej do leczenia różnych chorób, w tym serca, astmy, wątroby, zapalenia stawów. Przed dziesięcioma laty świat dowiedział się o licznych właściwościach gravioli, przydatnych szczególnie w leczeniu chorób nowotworowych”[33]

– posiada zdolność zabijania bakterii,

– rozluźnia mięśnie,

– leczy malarię oraz działa przeciwwirusowo,

– łagodzi stan zapalny,

– zmniejsza ból,

– regulują pracę serca, ciśnienia krwi

Catalpa [34] [35] [36] [37] – Składniki czynne: irydoidy (do 1%), głównie katalpol, katalpozyd; polifenole, białka, tłuszcze (bogate w nienasycone kwasy tłuszczowe).

Katalpa we Włoszech była znana i stosowana w medycynie ludowej głównie w leczeniu chronicznej astmy. Współczesne badania dowodzą, że miało to uzasadnienie[38]. Katalpol zawarty w surmii znany jest ze stymulacji wydzielania hormonów sterydowych nadnerczy, które obecnie są stosowane w leczeniu dychawicy oskrzelowej. Poza tym ma również inne właściwości:

– ma silne działanie przeciwzapalne,

– obniżanie cytokiny IL-6 odpowiedzialnej za brak metylacji i tym samym detoksu (w tym usuwania metali ciężkich z organizmu),

– stymulacja DHEA,

– odblokowanie genu VDR,

– podkręcenie BDNF odpowiedzialnego za wszystkie problemy kognitywne,

– walka z mgłą umysłową.

OPC Proantocyjanidyn [39] [40] [41] [42] [43] [44]- naturalny ekstrakt z nasion czerwonych winogron z wysoką zawartością biologicznie aktywnych flawonoidów (OPC – oligomeryczne procyjanidyny), stanowi źródło naturalnych przeciwutleniaczy. Właściwości te odkryto, badając przypadki tzw. paradoksu francuskiego. Francuzi jedzą więcej tłuszczów; więcej palą, uprawiają mniej sportów niż Amerykanie w tym samym czasie, a chorują rzadziej na serce     i choroby układu krążenia. Prawdopodobnie odpowiedzialne za to są substancje znalezione     w czerwonym winie, a chroniące błony komórkowe przed wolnymi rodnikami, m.in. resveratrol. Ekstrakt z pestek winogron dostarcza tych samych substancji i powoduje ten sam efekt ochronny przed tzw. chorobami cywilizacyjnymi.[45]

– działanie przeciwutleniające,

– znakomity wpływ na układ sercowo-naczyniowy

– korzyści z jego stosowania przejawiają się niemal w każdym narządzie i układzie narządów znajdujących się w naszym organizmie.

– obniżenie poziomu stresu oksydacyjnego

– regulacja przemian metabolicznych na poziomie molekularnym sprawia, że związki OPC istotnie wpływają na stan kości, stawów i mięśni, na funkcjonowanie oczu, odporność, pracę mózgu, odpowiedź przeciwzapalną i alergiczną oraz na odczuwanie zmęczenia i nastrój.

Geissospermum vellosii (Paopereira) [46] [47] [48] [49] to brazylijskie drzewo, którego kora łodygi jest bogata w alkaloidy indolowe wykazujące intensywne działanie antycholinesterazowe. Josélia a. Limaw badaniu.[50] na szczurach i myszach ocenił wpływ frakcji kory łodygi (frakcja PPAC) i ekstraktu etanolowego (EE) Paopereira w klasycznych mysich modelach zapalenia i bólu. Frakcja EE i PPAC, obie w dawce 30 mg/kg, znacząco zmniejszyła skurcz brzucha myszy wywołany kwasem octowym odpowiednio o 34,8%           i 47,5%. W teście formalinowym frakcja EE (30 mg/kg) i PPAC (30 i 60 mg/kg) hamowała tylko drugą fazę, odpowiednio o 82,8%, 84,9% i 100%. W porównaniu z indometacyną podobne dawki frakcji EE lub PPAC były w przybliżeniu dwukrotnie bardziej skuteczne       w wywoływaniu antynocycepcji. Frakcja PPAC nie była skuteczna w teście gorącej płyty, ale zmniejszała odpowiedź zapalną w drugiej (50,6%) i trzeciej (57,8%) godzinie obrzęku łap szczura wywołanego przez karageninę. Aktywność przeciw nadwrażliwości bólowej zaobserwowano w ciągu 30 minut ze szczytem po 2 godzinach (60,1%). Wyniki te pokazują, że związki we frakcji PPAC wykazują działanie przeciwzapalne i antynocyceptywne przez mechanizm pozornie niezwiązany z układem opioidowym. Niezależnie od podobnych odpowiedzi na indometacynę, działanie frakcji PPAC przypisuje się głównie działaniu acetylocholiny.

Pao selektywnie hamował wzrost komórek raka jajnika z wartościami IC₅₀ 180-235 µg/ml, w porównaniu do 537 µg/ml w normalnych komórkach. Apoptoza indukowana przez Pao w zależności od dawki i czasu oraz całkowicie hamowała tworzenie kolonii komórek nowotworowych w miękkim agarze przy 400 µg/ml. Pao znacznie zwiększył cytotoksyczność karboplatyny, z redukcją dawki (DRI) dla karboplatyny o 1,2-10-krotnie. In vivo sam Pao hamował wzrost guza o 79% i zmniejszał objętość wodobrzusza o 55%. Gdy Pao połączono   z karboplatyną, hamowanie guza osiągnęło 97%, a wodobrzusze zostało całkowicie wyeliminowane.[51]

Paoperia:

– aktywuje system odpornościowy

– działa przeciwbólowo

– przeciwzapalnie

– oczyszczająco

– antyrakowo.

Smocza krew [52] [53] [54]

Składnikami soku Crotonlechleri są alkaloidy, flawonoidy, diterpeny i katechiny. Badania    in vitro i na zwierzętach wskazują na działanie przeciwbakteryjne, przeciwbólowe, przeciwzapalne, antyoksydacyjne i immunomodulujące. Przeprowadzone badania kliniczne wskazują na skuteczność smoczej krwi w opryszczce narządów płciowych, biegunce              u pacjentów zakażonych wirusem HIV i występującej u osób podróżujących. Potencjalnie preparaty ze smoczą krwią mogą łagodzić objawy ukąszeń owadów i redukować ból               u pacjentów z zespołem jelita drażliwego.[55]

– przeciwzapalnie

– antybakteryjnie

– odkażająco

– ściągająco

 Łopian pospolity [56] [57] [58] [59] [60] [61] [62] [63]

W XIX wieku sok z korzenia Arctium Lappa Officinalis stosowano zewnętrznie na pobudzenie wzrostu włosów. Odwar i napar z korzenia używano do przemywania liszajów, wyrzutów skórnych, łuszczycy. Wewnętrznie podawano odwar i napar przy podagrze, przymiocie (syfilis) i wyrzutach skórnych. Świeże pogniecione liście używano do okładów na oparzenia i jątrzące się owrzodzenia. Arktigenina jest w organizmie metabolizowana do katecholi, substancji pobudzających psychicznie.

„W owocach (kolczaste kulki na wierzchołkach pędów, przyczepiające się do ubrania) zawarty jest tłuszcz (30%), gorzki glikozyd arktyina (arctiin), kwas chlorogenowy (hepatoprotekcyjny, żółciopędny), lignany (lappaols A i B), germakranolidy. Owoce stanowią więc pożyteczny surowiec do sporządzania leczniczych naparów.

Liście łopianu są bogate w arctiol (arktiol), czyli 8-alfa-hydroksyeudesmol, fukinon (fukinone), beta-eudesmol, petasitolon, taraksasterol, fukinanolid (fukinanolide) i kwasy fenolowe. W korzeniach jest około 2% fenolokwasów (kwas kawowy i chlorogenowy).

Korzenie zawierają poliacetyleny 0,001-0,002%, wolne kwasy (propionowy, izowalerianowy, masłowy, octowy, 3-oktenowy, 3-heksenowy), hormony roślinne (gamma-guanidyno-n-masłowy kwas = gamma-guanidino-n-butyricacid), kwas laurowy, mirystowy, palmowy, stearynowy, kwas kostowy (costicacid), kwas arktowy (arcticacid) – połączenie kwasu acetylenowego z siarką”[64]

Łopian ma działanie:

– napotne

– moczopędne

– na górne drogi oddechowe

– przeciwmiażdżycowe

– wspomogą odbudowę kości

– przeciwnowotworowe.

Czystek (łac. Cistus incanus), jest to niewielki żywiczny krzew, jego składniki działają neutralizująco na wolne rodniki i wzmacniają odporność organizmu. Czystek sporządzony jako odwar i spryskany na ubranie lub skórę zapobiega ukąszeniom przez kleszcze                  i komary[65]. To zioło niezwykle bogate w polifenole, które działają antyoksydacyjnie, czyli chronią organizm przed szkodliwym działaniem stresu oksydacyjnego. Dzięki temu czystek pomaga zmniejszać ryzyko chorób układu krążenia, nowotworów, hamuje powstawanie stanów zapalnych, spowalnia procesy starzenia[66] [67].

Kurkuma[68] [69] [70] [71] jest to efektywny surowiec z kłącza kurkumy, który chroni wątrobę       i posiada silne właściwości antybakteryjne oraz przeciwgrzybicze.[72] Posiada właściwości detoksykacyjne, korzystnie wpływa na pracę serca, układu pokarmowego, zmniejsza obrzęki w stawach. Kurkumina (diferuloilometan) to polifenol odpowiedzialny za żółty kolor kurkumy w przyprawach curry. Był stosowany w różnych schorzeniach w medycynie tradycyjnej. Współczesne badania naukowe wykazały jego działanie przeciwzapalne, przeciwutleniające, przeciwrakotwórcze, przeciwzakrzepowe i ochronne na układ krążenia[73].

[1] Dai Y, Chen SR, Chai L, Zhao J, Wang Y, Wang Y. Overview of pharmacological activities of Andrographis paniculata and its major compound andrographolide. Crit Rev Food Sci Nutr. 2019;59(sup1):S17-S29. https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/30040451/ dostęp z dnia 06.08.2021

[2] Burgos RA, Alarcón P, Quiroga J, Manosalva C, Hancke J. Andrographolide, an Anti-Inflammatory Multitarget Drug: All Roads Lead to Cellular Metabolism. Molecules. 2020 Dec 22;26(1):5. https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/33374961/ dostęp z dnia 06.08.2021

[3] Chua LS. Review on liver inflammation and antiinflammatory activity of Andrographis paniculata for hepatoprotection. Phytother Res. 2014 Nov;28(11):1589-98. https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/25043965/ dostęp z dnia 06.08.2021

[4] Lu J, Ma Y, Wu J, Huang H, Wang X, Chen Z, Chen J, He H, Huang C. A review for the neuroprotective effects of andrographolide in the central nervous system. Biomed Pharmacother. 2019 Sep;117:109078. https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/31181444/ dostęp z d dnia 06.08.2021

[5] Roxas M, Jurenka J. Colds and influenza: a review of diagnosis and conventional, botanical, and nutritional considerations. Altern Med Rev. 2007 Mar;12(1):25-48. https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/17397266/ dostęp z dnia 06.08.2021

[6]https://rozanski.li/3441/andrographis-green-chirettta-indian-chiretta-w-praktycznej-fitoterapii/ z dnia 17.06.2021

[7] Ferreira, M. P., & Willoughby, D. (2008). Alcohol consumption: the good, the bad, and the indifferent . Applied physiology, nutrition, and metabolism = Physiologie appliquee, nutrition et metabolisme, 33(1), 12-20.

[8] Liebold, T., Straubinger, R. K., & Rauwald, H. W. (2011). Growth inhibiting activity of lipophilic extracts from Dipsacus sylvestris Huds . roots against Borrelia burgdorferi s. s. in vitro. Pharmazie, 66(8), 628-630. https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/21901989/ dostęp  z dnia 06.08.2021

[9] Maggie L Kalev-Zylinska, Matthew J During (2007) Paradoxical facilitatory effect of low-dose alcohol consumption on memory mediated byNMDA receptors. J Neurosci 2007 Sep;27(39):10456-67 https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/17898217/ dostęp z dnia 06.08.2021

[10] Ryback, R., S.,, (2006). Facilitation and inhibition of learning and memory by alcohol . 1749-6632. https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/4513669/ dostęp z dnia 06.08.2021

[11] https://rozanski.li/345/borelioza-borreliosis-fitoterapia-cz-iii-i-troche-narzekania/ z dnia 17.06.2021

[12] Kimura Y, Yokoi K, Matsushita N, Okuda H. Effects of flavonoids isolated from scutellariae radix on the production of tissue-type plasminogen activator and plasminogen activator inhibitor-1 induced by thrombin and thrombin receptor agonist peptide in cultured human umbilical vein endothelial cells. J Pharm Pharmacol. 1997 Aug;49(8):816-22. https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/9379363/ dostęp z dnia 07.08.2021

[13] Chen Z, Nihei K, Tanaka H, Uda Y, Kabuyama Y. Identification of a nitric oxide generation-stimulative principle in Scutellariae radix. Biosci Biotechnol Biochem. 2013;77(3):657-9. https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/23470739/ dostęp z dnia 07.08.2021

[14] Zhao F, Fu L, Yang W, Dong Y, Yang J, Sun S, Hou Y. Cardioprotective effects of baicalein on heart failure via modulation of Ca(2+) handling proteins in vivo and in vitro. Life Sci. 2016 Jan 15;145:213-23. https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/26706290/ dostęp z dnia 07.08.2021

[15] Chen C, Zhang C, Cai L, Xie H, Hu W, Wang T, Lu D, Chen H. Baicalin suppresses IL-1β-induced expression of inflammatory cytokines via blocking NF-κB in human osteoarthritis chondrocytes and shows protective effect in mice osteoarthritis models. Int Immunopharmacol. 2017 Nov;52:218-226. https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/28942223/ dostęp z dnia 07.08.2021

[16] https://rozanski.li/437/tarczyca-scutellaria/ z dnia 17.06.2021

[17] Lock O, Perez E, Villar M, Flores D, Rojas R. Bioactive Compounds from Plants Used in Peruvian Traditional Medicine. Nat Prod Commun. 2016 Mar;11(3):315-37. https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/27169179/ dostęp z dnia 08.08.2021

[18] Malaník M, Treml J, Rjašková V, Tížková K, Kaucká P, Kokoška L, Kubatka P, Šmejkal K. Maytenus macrocarpa (Ruiz & Pav.) Briq.: Phytochemistry and Pharmacological Activity. Molecules. 2019 Jun 20;24(12):2288. https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/31226757/ dostęp z dnia 08.08.2021

[19] Chávez H, Estévez-Braun A, Ravelo AG, González AG. Friedelane triterpenoids from Maytenus macrocarpa. J Nat Prod. 1998 Jan;61(1):82-5. https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/9461656/ dostęp z dnia 08.08.2021

[20] Kloucek P, Svobodova B, Polesny Z, Langrova I, Smrcek S, Kokoska L. Antimicrobial activity of some medicinal barks used in Peruvian Amazon. J Ethnopharmacol. 2007 May 4;111(2):427-9. https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/17178202/ dostęp z dnia 08.08.2021

[21] https://www.unadegato.pl/chuchuhuasi-maytenus-krukovii/ z dnia 17.06.2021

[22] Abba Y, Hassim H, Hamzah H, Noordin MM. Antiviral Activity of Resveratrol against Human and Animal Viruses. Adv Virol. 2015;2015:184241. https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/26693226/ dostęp z dnia 08.08.2021

[23] Cassidy, A., Hanley, B., and Lamuela-Raventos, R. M. (2000). Isoflavones, lignans and stilbenes – Origins, metabolism and potential importance to human health. Journal of the Science of Food and Agriculture 80, 1044-1062. https://onlinelibrary.wiley.com/doi/abs/10.1002/%28SICI%291097-0010%2820000515%2980%3A7%3C1044%3A%3AAID-JSFA586%3E3.0.CO%3B2-N dostęp z dnia 08.08.2021

[24] Lee, C. C., Chen, Y. T., Chiu, C. C., Liao, W. T., Liu, Y. C., and David Wang, H. M. (2015). Polygonum cuspidatum extracts as bioactive antioxidaion, anti-tyrosinase, immune stimulation and anticancer agents. Journal of Bioscience and Bioengineering 119, 464-469 https://www.sciencedirect.com/science/article/abs/pii/S1389172314003430 dostęp z dnia 09.08.2021

[25] Su, P.-W., Yang, C.-H., Yang, J.-F., Su, P.-Y., and Chuang, L.-Y. (2015). Antibacterial Activities and Antibacterial Mechanism of Polygonum cuspidatum Extracts against Nosocomial Drug-Resistant Pathogens. Molecules 20, 11119-11130 https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/26087259/ dostęp z dnia 09.08.2021

[26]https://rozanski.li/4352/rdestowiec-reynoutria-fallopia-w-praktycznej-fitoterapii/ z dnia 17.06.2021

[27] Konował A, King GJ, Pyne JH, Anoopkumar-Dukie S, Liu L. Sanguinaria canadensis: medycyna tradycyjna, skład fitochemiczny, działania biologiczne i bieżące zastosowania. Int J Mol Sci . 2016;17(9):1414. Opublikowano 2016 Sie 27. https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC5037693/ dostęp z dnia 09.08.2021

[28] GEORGE GIDr, MI.D., MI.A., M.R.C.P, The sanguinaria canadensis: its natural

History, properties, and medical uses. Physician the Royal Dispensary. the Mledical Society of London, January 23rd, 1SGO.J https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC2252490/pdf/brmedj06042-0009.pdf dostęp z dnia 09.08.2021

[29]https://rozanski.li/2886/wybrane-preparaty-roslinne-w-leczeniu-arytmii-serca-antiarrhythmica/ z dnia 17.06.2021

[30] Ken Love and Robert E. Paull, Graviola, Fruits and Nuts June 2011 F_N-22, UH–CTAHR, https://www.ctahr.hawaii.edu/oc/freepubs/pdf/F_N-22.pdf dostęp z dnia 10.08.2021

[31] Morton J., W: Owoce o ciepłym klimacie, 1987. Soursop. P. 75–80., Miami, Floryda, https://hort.purdue.edu/newcrop/morton/soursop.html dostęp z dnia 10.08.2021

[32] Badrie N, Schauss AG, 2010. Soursop (Annona muricata L.): Skład, wartość odżywcza, zastosowania lecznicze i toksykologia. W: Żywność bioaktywna w promowaniu zdrowia [red. autorstwa Watsona, RR \Preedy, VR]. Amsterdam, Holandia: Academic Press, 621-643. https://www.cabi.org/isc/datasheet/5812 dostęp z dnia 10.08.2021

[33] Cieślik E., Cieślik I., Bartyzel K. Właściwości lecznicze gravioli (Annonamuricata L., Borgis – PostępyFitoterapii 4/2016, s. 293-297

[34] Elansary HO, Szopa A, Kubica P, A Al-Mana F, Mahmoud EA, Zin El-Abedin TKA, A Mattar M, Ekiert H. Phenolic Compounds of Catalpa speciosa, Taxus cuspidate, and Magnolia acuminata have Antioxidant and Anticancer Activity. Molecules. 2019 Jan 23;24(3):412. https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/30678123/ dostęp z dnia 10.08.2021

[35] Oh CH, Kim NS, Yang JH, Lee H, Yang S, Park S, So UK, Bae JB, Eun JS, Jeon H, Lim JP, Kwon J, Kim YS, Shin TY, Kim DK. Wpływ wyizolowanych związków z Catalpa ovata na odpowiedzi immunologiczne zależne od limfocytów T i proliferację komórek białaczkowych. Arch Pharm Res. 2010 kwiecień;33(4):545-50. https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/20422363/ dostęp z dnia 11.08.2021

[36] Kil YS, So YK, Choi MJ, Han AR, Jin CH, Seo EK. Cytoprotekcyjne dihydronaftalenony z drewna Catalpa ovata. Fitochemia. 2018 mar;147:14-20. https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/29274812/ dostęp z dnia 11.08.2021

[37] Dvorská M, Zemlicka M, Muselík J, Karafiátová J, Suchý V. Aktywność przeciwutleniająca Catalpa bignonioides. Fitoterapia. 2007 wrzesień;78(6):437-9. https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/17604916/ dostęp z dnia 11.08.2021

[38]https://rozanski.li/2810/catalpa-jako-naturalna-alternatywa-dla-hormonw-sterydowych-kory-nadnerczy-i-niesterydowych-lekw-przeciwzapalnych/ z dnia 18.06.2021

[39] Fine A. M., Oligomeryczne kompleksy proantocyjanidynowe: historia, budowa i zastosowania fitofarmaceutyczne. Altern Med Rev. 2000 kwiecień;5(2):144-51. PMID: 10767669. https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/10767669/ dostęp z dnia 11.08.2021

[40] Zhao S, Zhang L, Yang C, Li Z, Rong S. Procyjanidyny i choroba Alzheimera. Mol Neurobiol. 2019 sie;56(8):5556-5567. https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/30649713/ dostęp z dnia 11.08.2021

[41] Yi Y. Role regulacyjne flawonoidów w aktywacji inflamasomu podczas odpowiedzi zapalnych. Mol Nutr Food Res. 2018 Lip;62(13):e1800147. https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/29774640/ dostęp z dnia 11.08.2021

[42] Sei-Ichi K, Toda K, Matsumoto K, Ishihara C, Nonobe S, i inni, Izolacja i charakterystyka nowej oligomerycznej proantocyjanidyny o znaczących właściwościach przeciwnowotworowych z łodyg winogron (Vitis vinifera). Sci Rep. 2019 sierpnia 19;9(1):12046. https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/31427660/ dostęp z dnia 11.08.2021

[43] Lu MC, Yang MD, Li PC, Fang HY, Huang HY, Chan YC, Bau DT. Wpływ oligomerycznej proantocyjanidyny na stan przeciwutleniający i czynność płuc u pacjentów z przewlekłą obturacyjną chorobą płuc. W Vivo. 2018 lipiec-sierpień;32(4):753-758. https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/29936455/ dostęp z dnia 11.08.2021

[44] Jamuna S, Rathinavel A, Mohammed Sadullah SS, Devaraj SN. Podejście in silico do badania metabolizmu i aktywności biologicznej oligomerycznych kompleksów proantocyjanidynowych. Indian J Pharmacol. 2018 wrzesień-październik;50(5):242-250. https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/30636827/ dostęp z dnia 12.08.2021 https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/30636827/

[45] Lutomski J., Mścisz A., „Znaczenie prewencyjne związków polifenolowych zawartych w winogronach”, Borgis – Postępy Fitoterapii 1/2003, s. 6-10, http://www.czytelniamedyczna.pl/2512,znaczenie-prewencyjne-zwizklw-polifenolowych-zawartych-w-winogronach.html dostęp z dnia 15.06.2021

[46] Sajkowska-Kozielewicz JJ, Kozielewicz P, Makarova K, Stocki M, Barnes NM, Paradowska K. Geissospermiculatine, a New Alkaloid from Geissospermum reticulatum Bark. Molecules. 2020 Dec 31;26(1):143. https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/33396182/ z dnia 11.08.2021

[47] Lima JA, R Costa TW, Fonseca ACC, Amaral RF, Nascimento MDDSB, i inni, Geissoschizolina, obiecujący alkaloid w chorobie Alzheimera: hamowanie ludzkiej cholinoesterazy, działanie przeciwzapalne i dokowanie molekularne. Bioorg Chem. 2020 listopad;104:104215. https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/32920358/ dostęp z dnia 12.08.2021

[48] Bertani S, Bourdy G, Landau I, Robinson JC, Esterre P, Deharo E. Ocena tradycyjnych środków przeciwmalarycznych Gujany Francuskiej. J Etnofarmakol. 8 kwietnia 2005;98(1-2):45-54. https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/15849870/ dostęp z dnia 12.08.2021

[49] Bemis DL, Capodice JL, Desai M, Katz AE, Buttyan R. beta-karbolina wzbogacony w alkaloidy z amazońskiego drzewa pao pereira hamuje komórki raka prostaty. J Soc Integracja Oncol. 2009 Wiosna;7(2):59-65. https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/19476740/ dostęp z dnia 14.08.2021

[50]Lima Josélia, „Działanie antynocyceptywne i przeciwzapalne frakcji kory łodyg Geissospermumvellosii”, An. Acad. Ciênc. 88 (1) • Marzec 2016, https://doi.org/10.1590/0001-3765201520140374 z dnia 18.06.2021

[51]JunYu 1, Qi Chen “Ekstrakt roślinny z Paopereira nasila działanie karboplatyny w walce z rakiem jajnika”, Pharm Biol. 2014 Jan;52(1):36-43. Epub 2013 Sep 13., https://www.tandfonline.com/doi/full/10.3109/13880209.2013.808232 z dnia 18.06.2021

[52] Apaza Ticona L, Rumbero Sánchez Á, Sánchez Sánchez-Corral J, Iglesias Moreno P, Ortega Domenech M. Potencjał przeciwzapalny, proproliferacyjny i przeciwdrobnoustrojowy związków izolowanych z Daemonorops draco (Willd.) Blume. J Etnofarmakol. 2021 25 marca; 268:113668. https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/33301918/ dostęp z dnia 15.08.2021

[53] Jin Y , Sun Y , Lei J , Wei G . Dihydrochalcone molecules destabilize Alzheimer’s amyloid-β protofibrils through binding to the protofibril cavity. Phys Chem Chem Phys. 2018 Jun 27;20(25):17208-17217. https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/29900443/ dostęp z dnia 16.08.2021

[54] Chang Y, Chang TC, Lee JJ, Chang NC, Huang YK, Choy CS, Jayakumar T. Sanguis draconis, żywica smoczej krwi, łagodzi stres oksydacyjny wywołany wysokim poziomem glukozy i dysfunkcję śródbłonka w ludzkich komórkach śródbłonka żyły pępowinowej. ScientificWorldJournal. 2014;2014:423259. https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/24987732/ dostęp z dnia 16.08.2021

[55]https://opieka.farm/bazy/suplementy/smocza-krew-croton-lechleri-mull-arg/ z dnia 16.06.2021

[56] Gao Q, Yang M, Zuo Z. Przegląd działania przeciwzapalnego, właściwości farmakokinetycznych i skuteczności klinicznej arctigeniny i arctiiny z Arctium lappa L. Acta Pharmacol Sin. 2018 maj;39(5):787-801. . https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/29698388/ dostęp z dnia 16.08.2021

[57] Lee J, Ha SJ, Park J, Kim YH, Lee NH, Kim YE, Hong YS, Song KM. Arctium lappa root extract containing L-arginine prevents TNF-α-induced early atherosclerosis in vitro and in vivo. Nutr Res. 2020 May;77:85-96. https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/32388084/ dostęp z dnia 16.08.2021

[58] Qiu T, Zhou H, Li S, Tian N, Li Z, Wang R, i inni, Effects of Saccharides from Arctium lappa L. Root on FeCl3-Induced Arterial Thrombosis via the ERK/NF-κB Signaling Pathway. Oxid Med Cell Longev. 2020 Mar 24;2020:7691352. https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/32308808/ dostęp z dnia 16.08.2021

[59] Wu KC, Weng HK, Hsu YS, Huang PJ, Wang YK. Aqueous extract of Arctium lappa L. root (burdock) enhances chondrogenesis in human bone marrow-derived mesenchymal stem cells. BMC Complement Med Ther. 2020 Nov 23;20(1):364. https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/33228629/ dostęp z dnia 16.08.2021

[60] Romualdo GR, Silva EDA, Da Silva TC, Aloia TPA, Nogueira MS, De Castro IA, Vinken M, Barbisan LF, Cogliati B. Burdock (Arctium lappa L.) root attenuates preneoplastic lesion development in a diet and thioacetamide-induced model of steatohepatitis-associated hepatocarcinogenesis. Environ Toxicol. 2020 Apr;35(4):518-527. https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/31804025/ dostęp z dnia 17.08.2021

[61] Susanti S, Iwasaki H, Itokazu Y, Nago M, Taira N, Saitoh S, Oku H. Tumor specific cytotoxicity of arctigenin isolated from herbal plant Arctium lappa L. J Nat Med. 2012 Oct;66(4):614-21. https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/22350142/ dostęp z dnia 17.08.2021

[62] Maghsoumi-Norouzabad L, Alipoor B, Abed R, Eftekhar Sadat B, Mesgari-Abbasi M, Asghari Jafarabadi M. Effects of Arctium lappa L. (Burdock) root tea on inflammatory status and oxidative stress in patients with knee osteoarthritis. Int J Rheum Dis. 2016 Mar;19(3):255-61. https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/25350500/ dostęp z dnia 17.08.2021

[63] Ikeda M, Sato A, Mochizuki N, Toyosaki K, Miyoshi C, i inni, Phase I trial of GBS-01 for advanced pancreatic cancer refractory to gemcitabine. Cancer Sci. 2016 Dec;107(12):1818-1824. https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/27685612/ dostęp z dnia 17.08.2021

[64] https://rozanski.li/318/czy-lopian-arctium-lappa-l-dziala/ z dnia 18.06.2021

[65] W-D. Storl, Naturalne leczenie boreliozy, Purana, Wrocław 2012, s. 195

[66] Kalus U, Grigorov A, Kadecki O, Jansen JP, Kiesewetter H, Radtke H. Cistus incanus (CYSTUS052) for treating patients with infection of the upper respiratory tract. A prospective, randomised, placebo-controlled clinical study. Antiviral Res. 2009 Dec;84(3):267-71. https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/19828122/ dostęp z dnia 30.07.2021

[67] Attaguile G, Caruso A, Pennisi G, Savoca F. Gastroprotective effect of aqueous extract of Cistus incanus L. in rats. Pharmacol Res. 1995 Jan;31(1):29-32. https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/7784302/ dostęp z dnia 30.07.2021

[68] Jurenka JS. Anti-inflammatory properties of curcumin, a major constituent of Curcuma longa: a review of preclinical and clinical research. Altern Med Rev. 2009 Jun;14(2):141-53. Erratum in: Altern Med Rev. 2009 Sep;14(3):277. https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/19594223/ dostęp z dnia 30.07.2021

[69] Shoba G, Joy D, Joseph T, Majeed M, Rajendran R, Srinivas PS. Influence of piperine on the pharmacokinetics of curcumin in animals and human volunteers. Planta Med. 1998 May;64(4):353-6. https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/9619120/ dostęp z dnia 30.0.7.2021

[70] Lal B, Kapoor AK, Asthana OP, Agrawal PK, Prasad R, Kumar P, Srimal RC. Efficacy of curcumin in the management of chronic anterior uveitis. Phytother Res. 1999 Jun;13(4):318-22. https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/10404539/ dostęp z dnia 30.07.2021

[71] Anand P, Sundaram C, Jhurani S, Kunnumakkara AB, Aggarwal BB. Curcumin and cancer: an „old-age” disease with an „age-old” solution. Cancer Lett. 2008 Aug 18;267(1):133-64. https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/18462866/ dostęp z dnia 28.07.2021

[72] https://rozanski.li/346/borelioza-borreliosis-fitoterapia-cz-v/ z dnia 29.07.2021

[73] Wongcharoen W, Phrommintikul A. The protective role of curcumin in cardiovascular diseases. Int J Cardiol. 2009 Apr 3;133(2):145-51. https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/19233493/ dostęp z dnia 30.07.2021